از جمله استعداد های آدمی که می توان به آن اشاره کرد خلق یک دستاورد حاوی روح از مواد طبیعی آلی بی جان است . بلوریجات و صنایع دستی شیشه ای از جمله شاهکارها و دست ساز های می باشد که در یک فرایند به خصوص از مواد طبیعی مخصوصی به وجود می آید . آثار هنری شیشه ای می تواند به روحیه ما نشاط ببخشد و فضای متعالی را برای ما به ارمغان آورد . در این مقاله سعی می کنیم معرفی انواع روش های ساخت و تزیین صنایع دستی شیشه ای بپردازیم .
صنایع دستی شیشه ای
ظروف و اشیای تزیینی شفاف یا مات که از مواد مذاب شیشه ای ساخته شدند را صنایع دستی شیشه ای می گویند. حرفه ای شیشه گری هنری که برای ساخت و شکل دهی آثار هنری شیشه ای مورد استفاده قرار می گیرد. توانایی نگهداری مواد، تحمل در دمای بالا، بزرگ نمایی، عبور دادن نور، پوشش حفاظتی، قابلیت های کاربردی تزیینی و … از جمله مواردی هستند که شیشه برای ساخت صنایع دستی استفاده می شود. شیشه ماده ای که در حالت مذاب قابلیت شکل پذیری به صورت مسطح و حجمی را داشته و پس از این که سرد می شود حالت سخت، شکننده و شفاف را به خود می گیرد.
با استفاده از هنر شیشه گری انواع محصولاتی شیشه ای چون بشقاب، دیس، گلدان، کریستال، بطری، لوازم آزمایشگاهی، الیاف شیشه ای، در و پنجره و … تولید می شوند .
ظروف شیشه ای تراش خورده و نقاشی شده
شیوه های ساخت آثار هنری شیشه ای
1) روش فوتی
در روش فوتی برای ساخت آثار شیشه ای از یک لوله دم استفاده می شود . هنرمند با لوله دم می تواند هوای دم موجود در شُش ها یخود را به مواد مذاب بدمد تا مواد مذاب شکل موردنظر را به دست آورد.
مراحل شیوه ای شیشه گری فوتی
1-1. هوا را به تدریج از دهان به لوله دم انتقال می دهند تا کوی مذاب به اندازه ای مورد نظر برسد.
2- 1. بعد از دمیدن هوا به لوله ی دم، آن را روی دسته ی میز کار قرار می دهند و مرتب می چرخانند و با استفاده از ابزار بدنه کوی شیشه ای مذاب را شکل می دهند.
3- 1. پس از کمی سرد شدن کوی، مقداری مذاب شیشه به انتهای آن می چسبانند و با تخته ی خاص به شکل دهی آن می پردازند.
4- 1. لوله ی دم دیگری که دارای مقداری مواد مذاب است را به پایه ی کار مورد نظر می چسبانند و لوله ی دم اولیه را از آن جدا می کنند.
5- 1- با ابزاری چون انبر یا تخته به تزیین اثر موردنظر می پردازند و قطعات دیگری چون دسته ها را به آن متصل می کنند.
6- 1- پس از اتمام کار اثر هنری مورد نظر را به گرمخانه منتقل می کنند تا به تدریج دمای آن کاهش پیدا کند.
ساخت بلور به روش فوتی
2- شیوه ای قالبی و پرسی
در این شیوه برای ساخت اشیاء و ظروف شیشه ای از قالب های گوناگون چوبی و چدنی استفاده می کنند.
2-1. گوی مذاب شیشه را در درون قالب های چدنی یا چوبی قرار می دهند و در قالب را می بندند.
2-2. به داخل لوله ی دم هوای نفس خود را می دمند تا شیشه مذاب شکل قالب را به خود بگیرد.
2-3. بعد از مدتی ، در قالب را برداشته و اثر شکل گرفته را از از قالب جدا می کنند.
2-4. شی ء شیشه ای را با احتیاط از لوله ی دم جدا می کنند.
2-5. در اتمام کار ، اثر هنری شیشه ای را به در مدت 48 ساعت به گرمخانه انتقال می دهند ودمای آن را به تدریج کاهش می دهند. این کار از ترک خوردگی و متلاشی شدن اثر جلوگیری می کند.
ساخت بلور به روش قالبی
3.روش تلفیقی ( فوتی ـ قالبی)
در این شیوه از روش فوتی برای شکل دهی بدنه اصلی و از روش قالبی یا پرسی برای تزیین و زیبا تر کردن دهانه آثار هنری استفاده می شود.
روش های تزیین آثار هنری شیشه ای
تزیین صنایع دستی شیشه ای به دو صورت انجام می شود .
1. تزیین هم زمان با ساخت
همان طور که از نام این شیوه مشخص است تزیین آثار شیشه ای هم زمان در طی ساخت آن انجام می شود.
انواع روش های تزیین آثار شیشه ای هم زمان با ساخت آن
1-1. چند پوسته کردن شیشه
در این روش از زیر مجموعه روش های تزیین هم زمان با ساخت، لایه های مذاب شیشه ای در رنگ های گوناگون روی هم قرار می گیرند.
در این شیوه هر پوسته شیشه ای مورد نظر باید از شیشه ی مذاب با رنگ دلخواه پوشیده شود . سپس بعد از سرد شدن ، دوباره مقداری از شیشه ای ذوب شده با رنگی دیگر را روی آن قرار داد.
یک ظرف شیشه ای ساخته شده به روش چند پوسته
1-2. شیشه ی رنگارنگ
وقتی گوی مذاب شیشه ای که به میله ای دم متصل است را روی خرده شیشه های رنگی بغلطانند و بعد به داخل آن هوا بدمند از شیوه ی شیشه های رنگارنگ در تزیین آثار شیشه ی بهره می جویند.
در این روش گاهی شیشه ی مذاب رنگی را به صورت خطی بر روی گوی مذاب دیگر به شکلی خاص قرار می دهند یا این که مواد مذاب رنگی را بر روی شیء مورد نظر اضافه و سپس نقوشی را روی آن ایجاد می کنند.
همچنین می توانند اجزایی مانند لوله و دسته را با رنگ های گوناگون روی آن ایجاد کنند.
ظروف شیشه ای رنگارنگ
1-3. تلفیق شیشه و فلز
در روش تلفیق شیشه و فلز ، ابتدا باید آرایه های فلزی که معمولاً به روش مفتولی و شبکه ای ساخته می شود را آماده کرد . سپس مذاب شیشه درون این آرایه های فلزی قرار می گیرند و هوا به داخل آن ها دمیده می شود جنس آرایه های فلزی می تواند انواع فلزاتی چون طلا ، نقره ، مس ، آهن، برنج و … باشد.
همچنین می بایست دهانه و پایه های آن ها را با ابزاری خاص شکل و فرم داد.
تلفیق ظرف شیشه ای با فلز
1-4. آبگز کردن
بعد از شکل دهی شیشه ی مذاب و قبل از این که به طور کالم سرد شود آن را برای چند لحظه در آب سرد فرو می برند و دوباره آن را مقابل کوره نگه می دارند.
این فرایند سپس موجب ایجاد ترک هایی متصل روی بدنه کار می شود و جلوه و ظاهری خاصی را روی آثار هنری شیشه ای ایجاد می کند.
یک ظرف شیشه ای آبگز شده
2. تزیین پس از ساخت
در این شیوه آثار شیشه ای بعد از این که ساخته و کاملا سرد شد، تریینات به روش های گوناگون روی آن انجام می شود.
انواع شیوه های تزیین اثار هنری شیشه ای بعد از ساخت
2-1. مات کردن شیشه
با استفاده از فنون و موادی خاص بدنه اثر مورد نظر را مات و کدر می کنند تا حالت و ظاهری ویژه به وجود بیاید.
برای مات ساختن سطح بدنه آثار شیشه ای می توان از مواد شیمیایی چون اسی فلوریدریک(HF) استفاده کرد.
همچنین غلطاندن در پودر سیلیس و ماسه پاشی ( سند بلاست) از دیگر راه های مات و کدر ساختن آثار شیشه ای می باشند.
لیوان های شیشه ای مات
2-2. نقاشی روی شیشه
گاهی برای تزیین آثار و اشیای شیشه ای از هنر نقاشی استفاده می کنند. در روش نقاشی روی شیشه با بهره گرفتن از پودرهای نرم اکسید رنگین طرح ها و نقوش متنوعی را نقاشی می کنند. سپس شی ء مورد نظر در کوره با حرارت 450 تا 550 درجه سانتی گراد پخته می شود تا رنگ های نقاشی شده ثابت شود .
یک گلدان شیشه ای نقاشی شده
2-3. تراش شیشه
در این روش تراش شیشه با ماژیک مخصوص روی بدنه آثار و اشیای شیشه ای ، طرح و نقش های زیبایی را می کشند و سپس با دستگاه ی سنگ ویژه خطوط کشیده شده را تراش می دهند.
پارچ و لیوان بلوری تراش خورده
ابزار و وسایل و تجهیزات ساخت اشیاء و صنایع دستی شیشه
لوله دم ، پایه ی لوله دم، سطل آب ، میله واگیره ، قیچی، قاشق چوبی ، تیغ ، قالب تخته ، تخته ، انواع انبرها، سنگ کار، انواع کوره (مخزنی و بوته ای ) ، گرمخانه ، ژنراتور و نیمکت کار از جمله وسایل ، ابزار و تجهیزاتی هستند که در ساخت آثار و اشیای شیشه ای مورد استفاده قرار می گیرند.
مواد و مصالح در ساخت اشیای شیشه ای
1 . مواد پایه
ماده اصلی و بنیادین ساخت شیشه یعنی همان شن و کواتز (اکسید سیلیسیم sio2) می باشد.
2 . مواد واسطه و کمکی
موادی که با ترکیب آن ها با ماده اصلی باعث شفافیت ، دوام بیشتر و سرعت در ذوب شیشه می شوند.
اکسید آلومینیم ، سودا ( اکسید سدیم ) ، آهک ، پتاس (اکسید پتاسیم) و بوره (بورکس) از جمله مواد واسطه و کمکی در ساخت محصولات شیشه ای به شمار می روند.
3 . مواد رنگ کننده
ماده های که با اضافه شدن به مواد اصلی و پایه باعث این رنگ در شیشه می شوند را مواد رنگ کننده می نامند. کلرید طلا (قرمز) ، دی اکسید منگنز بنفش و سیاه ، دی اکسید منیزیم ، اکسید آهن ، تری اکسید گوگود ، اکسید سرب ، اکسید کبالت (لاجوردی ) ، اکسید مس ( آبی و سبز آبی ) ، اکسید کادمیوم (زرد) ، اکسید کرم ( سبز) ، بی کربنات پتاسیم ( سبز آبی) از جمله مواد رنگ کننده ای هستند که برای تزیین محصولات شیشه ای مورد استفاده قرار می گیرد.
روش تولید محصولات و آثار شیشه ای
1.تهیه مواد اولیه ذوب شیشه
ماده اصلی و پایه تولید مذاب شیشه کوارتز می باشد . کوارتز از منابع اصلی اکسید سیلیس است . کوارتز برای آماده شدن به دمای حدود 1720 درجه سانتی گراد نیاز دارد . سپس برای کاهش دمای از اکسید سدیم یا پتاسیم نیز استفاده می شود.
همچنین برای ایجاد استحکام و مقاومت درکوارتز می تواند از موادی چون آهک استفاده کرد.
2 . بارگیری
از یک میله که به لوله دم معروف است استفاده می کنند تا مقداری ماده مذاب شیشه به آن بچسبد . به این فرایند (بار) می گویند .
3 . شکل دهی گوی اول
مقداری هوا را به داخل لوله دم که در انتهای آن مواد مذاب دارد ، می دمند . سپس آن را روی سطحی ورز می دهند و به صورت چرخشی و نوسانی به حرکت آن می پردازند. . این فرایند باعث ایجاد گوی کوچک یا اولیه میشود.
4 . ایجاد گوی دوم
لوله دمی که در انتهای آن مواد مذاب چسبیده است ، به درون شیشه مذاب فرو می برند تا مقدار بیشتری از مواد مذاب شیشه ای روی گوی اولیه قرار بگیرد.
در این صورت مواد لازم برای ساخت ظروف شیشه ای فراهم می شود.
5 . قاشقی کردن بار
لوله ی دم را روی ک قاشق چوبی خیس می چرخانند . این کار باعث ایجاد ضخامت روی سطح گوی می شود بعد از این مراحل می توانند از روش های فوتی یا قالبی برای ساخت صنایع دستی شیشه ای استفاده کنند.