صنایع دستی ایران

یکی از مهمترین عناصر میراث هنری و فرهنگی هر کشوری صنایع دستی آن است . از این رو صنایع دستی جایگاه ویژه ای در میراث فرهنگی هر کشوری دارد. تفاوت ها، گستردگی ها و تنوع زیادی که در صنایع دستی وجود دارد نشان از خلاقیت، ابتکار و تفکر یک ملت است بنابراین از نشانه های که دستاوردهای یک جامعه را مشخص می کند همین صنایع دستی می باشد .

صنایع دستی در واقع ساخته ها و دست سازه های یک جامعه می باشد که از مواد و وسایل در دسترس خود برای خلق یک اثر کاربردی و زیبا استفاده می کنند. از این رو صنایع دستی هم بُعد کاربردی و به کار بستن برای رفع نیازها زندگی و هم بُعد زیبا شناختی برای تزیین را به خود می گیرند. ساخت و تولید دست سازه ها و صنایع دستی ابتدا برای برطرف کردن نیازهای اولیه انسان پدید آمد اما با تکامل تمدن های بشری، خلاق شدن ذهن افراد جامعه و صنعتگران و وجود باورها و اعتقادات باعث بالا رفتن کیفیت و زیبایی صنایع دستی شده است.

شناخت مفهوم و ماهیت صنایع دستی

صنایع دستی ساز های اصیل ایرانی

امروزه صنایع دستی یک کشور در کنار ابعاد کاربردی و زیبا شناسی که بیان شد، بُعد دیگری نیز به خود گرفته است. هویت و شناسنامه یک ملت بُعد دیگری از صنایع دستی است که می توان از این دستاوردها برای شناختن و شناسایی یک تمدن، جامعه و ملت یاد کرد. از این رو آثار و ابتکارات صنایع دستی نشان از آداب و رسوم، اعتقادات، نیازمندها، انطباق و انعطاف با محیط زندگی و همچنین نقش یک ملت در پیشبرد تمدن بشری است.

کشور ایران که اولین تمدن های بشریت در آن شکل گرفته و اولین کشور از لحاظ شکل سازمانی و ساختاری است نقش به سزایی در خلق و تولید صنایع دستی در ابعاد گوناگون دارد. گستردگی و تنوع زیاد جغرافیایی، آب و هوا، شرایط اقلیمی و فرهنگی ایران تأثیرات زیادی در تنوع دستاوردهای گوناگون از جمله صنایع دستی ایران داشته است.

شناخت مفهوم و ماهیت صنایع دستی بستگی به سه عامل اصلی دارد.
1. هدف
2. شکل ظاهری
3. فناوری

1. هدف

اهداف در صنایع دستی خود به دو قسمت هستند.

1-1 . نیازهای مادی
2- 1 . نیازهای معنوی

1-1. نیازهای مادی: با توجه به شرایط زیستی و معیشتی یا اقتصادی شکل می گیرند.

1-1-1. شرایط زیستی: یعنی هدف از ساخت صنایع دستی تأمین ابزار آشپزی، پوشاک ، سکونت و … است.

ارتباطات : انواع سازها ، کتاب آرایی و … آثاری هستند که بر اساس ارتباطات انسانی و درک جهان پیرامون شگل گرفته اند .
تغذیه : انواع قاشق ، ظروف ، سفره ، قلمکار ، خمره ، کوزه و … جزء محصولاتی هستند که برای پخت و پز و آماده سازی مواد خوراکی کاربرد دارند .
سکونت : قندیل ، انواع در و پنجره ، پرده ، فرش و … از آثار و محصولاتی هستند که برای محل سکونت ساخته می شوند و کاربرد دارند .
پوشاک : لباس ، کلاه ، کفش ، جُل ، پالان ، سیاه چادر و … از آثاری به شمار می روند که برای پوشاندن ساخته می شوند .

1-1-2 . شرایط معیشتی یا اقتصادی : یعنی هدف از ساخت صنایع دستی بر طرف کردن نیازهای فردی، قومی و ملی می باشد و بیشتر در حوزه کار، پیشه و فعالیت های اقتصادی است.

فردی : صنایع دستی بافندگی ، سفالگری ، فلزکاری و … از آثار هنری به شمار می روند که باعث اشتغال و درآمد فردی می شود .
قومی : سوزندوزی بلوچی ، قالی بلوچی و … جزء محولاتی هستند که منبع درآمد اقوام و قومیت های خاص به شمار می روند .
ملی : فرش و قالی ایرانی و … از دستاوردهای به شمار می روند که هویت یک ملت را تشکیل می دهد .

صنایع دستی فرش دست بافت ایرانی

1-2. نیازهای معنوی: در نیازهای معنوی بیشتر روی آداب و رسوم، باورها و ارتباطات قومی و فرهنگی تاکید می شود.

آداب و رسوم : محصولاتی مانند علامت ها ، گلاب باش ، عود سوز و… از جمله آثاری هستند که در مراسمات و آداب ملی و قومی مورد استفاده قرار می گیرند .
باور ها : انگشتر فیروز و حرز نیز از آثاری هستند که بر اساس اعتقادات مذهبی و باورها ساخته شده اند .

صنایع دستی ظروف فیروزه کاری

2- شکل ظاهری

شکل صوری و ظاهری بُعد دیگر صنایع دستی است که هم باعث متمایز شدن آن و هم باعث زیبایی آن می شود.
شکل ظاهری خود به سه قسمت تقسیم می شود.
2-1. زمینه ( بستر کار یا سطح کار)
2-2. متن (نقش و نگارهای اصلی که بر روی زمینه قرار می گیرد.
2-3. آرایه ( اجزای الحاقی و اضافی برای تزیین )

2-1. زمینه

صنایع دستی ظروف سفالی

زمینه همان بستر کار یا سطح کار است می تواند به دو قسمت تقسیم شود :
2-1-1. سطح صاف ( دو بُعدی)
آثار هنری چون نگارگری ، معرق و … دارای شکل ظاهری و زمینه ای مسطح و دوبعدی هستند .
2-1-2. حجیم ( سه بُعدی)
صنایع دستی سفالی ، ظروف فلزی ، آبگینه و … از محصولاتی به شمار می روند که زمینه و شکل ظاهری آنها حجیم و سه بعدی هستند .

2-2. متن

 نقش و نگارهای اصلی است که بر روی زمینه قرار می گیرد.
به سه قسمت تقسیم می شود.

2-2-1 . طرح
2-2-2 . نقش
2-2-3. رنگ

2-2-1. طرح

طرح ها بر پایه ( هندسه پنهان، هندسه آشکار، تلفیق) ساخته می شود.
هندسه پنهان : نگارگری جزء آثار هنری به شمار می رود که طرح اصلی آن دارای ساختار هندسی است ولی این خصوصیت قابل مشاهده نیست .
هندسه آشکار : ساختار هندسی در این گونه از دستاورد ها به راحتی قابل مشاهده است . طرح خشتی و گره چینی از جمله آثاری هستند که می توان به آن اشاره کرد .
تلفیق : در برخی موارد طرح های نگارگری هم دارای ساختار هندسی آشکار و هم پنهان هستند .

صنایع دستی تزیین با نگارگری ایرانی

2-2-2. نقش

 نقش ها نیز به صورت ( شکسته، گردان، تلفیقی) ساخته می شوند.
شکسته : محصولاتی که دارای نقوش گره هستند از آثاری به شمار می روند که خطوط آنها صاف است و زاویه های مختلفی نیز دارند .
گردان : نقوش اسلیمی و ختایی از دستاوردهای هستند که نقش های با خطوط منحنی و بدون زاویه دارند .
تلفیقی : تلفیق گره ها با اسلیمی ها از آثاری هستند که نقش های آنها هم گردان و هم شکسته است .

2-2-3. رنگ

نگارگری ، تذهیب ، معرق ، قلمکاری و… از آثاری به شمار می روند که دارای متن رنگی هستند .

2-3. آرایه

هر شیء افزودنی به محصول یا اثر هنری با هدف آفرینش زیبایی را آرایه می گویند.
آرایه خود به دو قسمت تقسیم می شود.

2-3-1. درون متنی

2-3-2. فرامتنی

2-3-1. درون متنی
محصولاتی که روی متن اصلی آنها تزییناتی با مواد الحاقی به کار رفته است . سکه دوزی ، آینه دوزی، طلاکوبی ، مرصع و … از جمله محصولات درون متنی هستند .
2-3-2. فرامتنی
آویزهای تزیینی، زیور آلات، منگوله های سیه چادرها، شرفه ، خرمهره و … از جمله محصولاتی هستند که حاشیه و بیرون از متن اصلی آنها دارای تزییناتی با مواد الحاقی است .

صنایع دستی خاتم نگارگری شده

3- فناوری

از عواملی اصلی تشکیل دهنده یک دستاورد و به عبارتی صنایع دستی، فناوری یا تکنولوژی است.
فناوری یا تکنولوژی ریشه و ذات یک اثر هنری می باشد.
فناوری و تکنولوژی خود به سه قسمت اصلی تقسیم می شود.
3-1. دانش
3-2. موارد و مصالح
3-3. تولید

3-1. دانش

در فناوری و تکنولوژی دانش خود به دو قسمت تقسیم می شود.
3-1-1. دانش قدیم: دانش و تجربه که از گذشته به ما رسیده است.
رنگرزی سنتی ، رویگری و … از محصولاتی به شمار می روند که حاصل دانش گذشتگان هستند .
3-1-2. دانش جدید: همان دانشی که با تحقیق و آزمایشات مختلف به دست می آید و اطلاعات و علوم جدید را خلق می کند.
سفال پخته شده در کوره های برقی و گازی ، پرداخت فرش با قیچی های برقی ، آینه کاری ، معرق چوپ ، خراطی سنگ و … جزء آثار و دستاوردهای هستند که از تلفیق دانش گذشتگان و خلق دانش و علوم جدید به دست آمده اند .

صنایع دستی ظروف مینا کاری

3-2. موارد و مصالح

اگر بتوانید در تولید صنایع دستی که متکی به فناوری و تکنولوژی است از مواد و مصالح درستی استفاده کنید به موفقیت چشم گیری دست پیدا خواهید کرد.
موارد و مصالح در حوزه فناوری صنایع دستی به دو قسمت تقسیم می شود.

3-2-1. مصنوعی

3-2-2. طبیعی

3-2-1. مصنوعی

استفاده از مواد مصنوعی به دلایل چون بالا بودن تقاضا برای اجناس ارزان و کمیابی مواد طبیعی می باشد.
خاتم ، رنگرزی شیمیایی و … از محصولاتی هستند که در تولید آنها از مواد مصنوعی استفاده می شود .

3-2-2. طبیعی

هنرمندان برای نزدیک بودن و ارتباط ابتکارات خود با طبیعت از مواد و مصالح موجود در طبیعت استفاده می کنند.
مواد و مصالح طبیعی که در ساخت صنایع دستی به کار می رود .
عبارت است از:
گیاهی : چوب، پنبه و … از مواد و مصالحی هستند که می توان با استفاده از آنها هنر های سبد بافی ، زیلو بافی ، پارچه بافی و … را انجام داد .
جانوری : قالی ، فرش ، پارچه های ابریشمی و … از دستاورد های هستند که در تولید آنها از مواد و مصالح جانوری چون : پشم، پوست، استخوان، ابریشم و … استفاده می شود .
مواد معدنی : سیلیس، آهن، مس و … جزء مصالح و مواد معدنی هستند که می توان از آنها برای ساخت محصولات آبگینه ، سنگتراشی ، فلزکاری و … استفاده کرد .

3-3 . تولید

صنایع دستی آثار فلزی قلم کاری

تولید خود به عنوان عاملی از عوامل فناوری و تکنولوژی یاد می شود خود دارای زیر مجموعه ای است.

3-3-1 . سرمایه

3-3-2 . ابزار و وسایل

3-3-3. محل تولید

3-3-4 . روش تولید

3-3-5. میزان تولید

3-3-1 . سرمایه

 دارای و نیروی اولیه انجام هر کاری می باشد .
به دو نوع تقسیم می شود :
مادی: تامین مواد اولیه .
سنگ تراشی جزء آثار هنری است که ساخت آنها مبتنی بر سرمایه و امکانات بومی می باشد .
معنوی: شرایط مناسب فضای کار، روحیه مثبت .
از آثاری که ساخت آنها مبتنی بر اصالت ، هویت و ملیت یک کشور است می توان به قالی ، پارچه بافی ، فلزکاری و … اشاره کرد .

3-3-2 . ابزار و وسایل

ساخت صنایع دستی متنوع ابزار و تجهیزات متفاوتی را می طلبد. ابزار و وسایل خود به سه قسمت تتقسیم می شود.
ابزار ساده : سبد بافی ، سفالگری دستی ، رودوزی و… جزء آثار هنری هستند که در ساخت آنها از ابزار ساده استفاده می شود .
دستگاه های پیشرفته : در پارچه بافی ، جاجیم بافی ، زیلو بافی و … از دستگاه های پیشرفته استفاده می شود .
تجهیزات: از تجهیزات ساده و یا سنگینی که در ساخت صنایع دستی مورد استفاده قرار می گیرد می توان به تجهیزات معرق کاری و منب کاری و … اشاره کرد .

3-3-3. محل تولید

مکان و فضای که صنایع دستی تولید می شود در دو جایگاه قرار دارد.
خانگی: هنرمندان به دلایلی چون گران بودن اجاره بها ، دور بودن محل زندگی و محل کار خود ، صرفه جویی در زمان و …، صنایع دستی و دستاوردهای خود را در خانه و منزل خود تولید می کنند. آنها زیرزمین یا یکی از اتاق های خود را برای این کار در نظر می گیرند.
رودوزی، نگارگری ، کتاب آرایی و … از جمله دستاوردهای هستند که می توان آنها را در محل زندگی خود ساخت .
کارگاهی: هنرمندان می توانند در یک کارگاه که نزدیک بازار و مراکز فروش است صنایع دستی خود را تولید کنند.
از جمله هنر های که برای تولید آنها حتما به محیط کارگاهی نیاز است می توان به آبگینه ، رنگرزی ، چاپ سنتی و … اشاره کرد.

3-3-4 . روش تولید

صنایع دستی همان طور که از نامشان مشخص است به دستاوردهای اتلاق می شود که با دست ساخته می شود . اگر هم در ساخت صنایع دستی از دستگاه های ابتدایی و پیچیده استفاده شود باز هم دست انسان عنصری جداناپذیر در ساخت دستاوردها ی هنری است .
روش تولید صنایع دستی به دو صورت است.
دستی: برخی صنایع دستی صرفاً با دست ساخته می شوند و نیاز به ماشین آلات ندارند.
نمد مالی ، نگارگری و … از نمونه صنایع دستی به شمار می روند که تمام مراحل تولید و ساخت آنها با دست انجام می شود .
دستی و دستگاهی: ساخت برخی قسمت های صنایع دستی در کنار دست به ماشین آلات و ابزار خاص و یا ساده نیاز دارد.
در تولید و خلق برخی از دستاوردهای هنری مانند : سفالگری ، معرق کاری ، خراطی سنگ و … هم از دست و هم از دستگاه استفاده می شود .

3-3-5. میزان تولید

میزان تولید صنایع دستی به عواملی چون: میزان تقاضای سفارشات خاص و توان تولید بستگی دارد.
معمولاً میزان تولید صنایع دستی به دو صورت است.
تک سازی: به صنایع دستی اشاره دارد که به صورت سفارشی ساخته می شوند .
ضریح سازی ، منبر و … از جمله نمونه های از صنایع دستی هستند که به شگل منحصر فردی برای هدفی خاص تولید می شوند .
انبوه سازی: به دلیل حجم بالای تقاضا برای صنایع دستی خاصی، تولید آلنها نیز افزایش می یابد و به عبارتی انبوه سازی اتفاق می افتد. این کار در پایین آوردن هزینه ها تولید تاثیر زیادی دارد .
از جمله آثاری هنری که به دلایل تقاضای بالای بازار به صورت انبوه ساخته می شوند می توان به محصولات سفالی و شیشه ای و … اشاره کرد .

صنایع دستی چاپ پارچه قلم کاری

نتیجه گیری
صنایع دستی ایران از سه رویکرد : شکل ظاهری ، هدف و کاربرد ، فناوری تکنولوژی تشکیل شده است.
طبقه بندی مختلفی به دلیل تنوع فراوان صنایع دستی موجود است که در این جا طبقه بندی با توجه به مواد اولیه که زیر مجموعه فناوری و تکنولوژی است شکل گرفته است .
دسته بندی صنایع دستی
1- صنایع دستی طراحی و نقاشی سنتی.
2- صنایع دستی هنری سنگی .
3- صنایع دستی سفالی.
4- صنایع دستی بافت و نساجی.
5- صنایع دستی فلزی.
6- صنایع دستی شیشه گری.
7- صنایع دستی چوبی.
8- صنایع دستی پارچه چاپی .
9- صنایع دستی رو دوزی های سنتی.