صنایع دستی سنگی

برای ساخت محصولات زیبا ، ماندگار و به یادماندنی کافی است که به محیط اطراف خود دقت کنیم و از آن بهره بگیریم . انواع سنگ های مختلف در رنگ های متنوع یکی از مواد و مصالحی است که از دوران بسیار گذشته برای ساخت ابتکارات زیبا مورد استفاده قرار می گرفت . انسان ها در دوران های مختلف برای ساخت وسایل مورد نیاز ، ساختار های معماری و تزیین محیط خود همواره از ماده ای مقاومی چون سنگ بهره می گرفتند . خلق صنایع دستی سنگی از آثار هنری هستند که به عنوان دستاوردها و دست ساز های مقاوم و ماندگار به شمار می روند .

صنایع دستی سنگی (حجّار)

به دست سازه ها و صنایع دستی که از سنگ به عنوان زمینه و ماده اصلی استفاده می شود را صنایع دستی سنگی یا به عبارتی حجّاری می گویند. خلق و ایجاد آثار هنری سنگی ، ابتدا در سکونتگاه ها و مراکز اجتماعی اولیه در عصر سنگ ، (غار نشینی) صورت می گرفت . آثار هنری سنگی در دوره های مختلف به  تکامل و رشد رسیده است .  صنایع دستی سنگی کاربردهای فراوانی دارند برخی از آنها در زیورآلات، ساخت بناهای مذهبی ، ظروف سنگی و … به کار می روند .
سنگ ها به دلیل برخورداری از خصوصیاتی چون دوام، مقاومت، سختی و فراوانی در طبیعت قابلیت این را دارند که به عنوان ماده اصلی در تولید و ساخت صنایع دستی سنگی مورد استفاده قرار گیرند. سنگ ها قسمت های اصلی و مهم کانی ها به شمار می روند .

کاربرد سنگ در صنایع دستی

ظروف آشپزخانه سنگی

سنگ ها با توجه به جنس و قابلیت های که دارند برای ساخت اشیاء، ظروف و تزئینات ساختمانی مورد استفاده قرار می گیرند. تولید و ساخت انواع مختلف کاسه، بشقاب، دیگ، دیگچه و هاون از سنگ برای آشپزی مرسوم است .

آثار سنگی تزیینی قابل حمل و آثار سنگی تزیینی ثابت ، به عنوان دو نوع از آثار هنری سنگی به شمار می روند .

از آثار سنگی تزیینی قابل حمل می توان ظروف سنگی، سنگاب، سردیس و تندیس و … را نام برد .
از آثار سنگی تزیینی ثابت نیز می توان با انواع ستون ها (خیاره ای، فتیله پیچ، قاشقی و … )
کتیبه، ازاره، ناودان ، محراب، نرده، حوض، فوّاره، سکو و مقرنس و … اشاره کرد .
آثار هنری سنگی هم در سطوح صاف و هم در اشیاء دارای حجم قابل اجرا می باشند . انواع نقوش حیوانی، گیاهی، انسانی و … از جمله نقش های هستند که در صنایع دستی سنگی کاربرد دارند .

ابزار و وسایل مورد نیاز در ساخت صنایع دستی از سنگ

از وسایل و ابزاری که برای ساخت آثار هنری سنگی مورد استفاده قرار می گیرند می توان به انواع چکش، قلم، سوهان، پتک، سنباده، انواع ابزارهای اندازه گیری و ماشین های سنگبری و تراشکاری اشاره کرد .
همچنین در مراحل ساخت آثار هنری سنگی تأکید می شود که برای امنیت بیشتر از تجهیزاتی چون : کلاه، عینک، دستکش، ماسک و … استفاده شود.

مواد و مصالح مورد استفاده در آثار هنری سنگی
مهمترین و اصلی ترین مواد در این هنر سنگ می باشد . سنگ ها مورد استفاده به 4 گروه زیر تقسیم می شوند.
1- سنگ های قیمتی (زمر، یاقوت، زبرجد و …)
2- سنگ های نیمه قیمتی( عتیق، مروارید، فیروزه، کهربا، لاجورد و …)
3- سنگ های ساختمانی ( گرانیت، مرمریت، سنگ ماسه، تراورتن و …)
4- سنگ های ابزاری( بازالت، مرمر و …)
همچنین از دیگر مصالح و مواد مورد استفاده در ساخت صنایع دستی سنگی می توان انواع چسب سنگ، بتونه، سیمان، روغن، آب و کاغذ کالک و … را نام برد.

طبقه بندی و انواع روش های ساخت و تزیین صنایع دستی سنگی

دو چهره حکاکی شده

نگین تراشی

1- تراش سنگ( سنگ تراشی)
2- برش سنگ ( سنگبری)
3- خراش سنگ(حکاکی)
4- تلفیق روش های فوق.

1 . تراش سنگ (سنگ تراشی)

شکل دادن و تراشیدن انواع سنگ ها با هدف ساخت و تزیین اشیاء در شکل های حجیم و مسطح را سنگ تراشی می گویند.
تراش سنگ یا به عبارتی سنگ تراشی انواع مختلفی دارد.
1-1- خراطی.
2-1- نقش برجسته کاری سنگ
3-1- جواهر تراشی.

1-1- خراطی

تراش دورانی قطعات سنگ را خراطی می گویند. خراطی سنگ با استفاده از دستگاه و چرخ خراطی امکان پذیر است . انواع دیگ و دیگچه ، قاب و قدح، هاون، کاسه، بشقاب، جام، گلدان، مهره های گردن بند، فواره ها و نرده های سنگی و … از جمله محصولات سنگی هستند که به روش خراطی ساخته می شوند .

نقش برجسته تراشیده شده

یک تکوک از سنگ لاجورد

2-1- نقش برجسته کاری سنگ

تراشیدن و برداشتن قسمت های از سطح سنگ را نقش برجسته کاری سنگ می گویند . نقش برجسته کاری روی سنگ با طرح ها و نقش های زیبای همراه است .
در ساخت آثار هنری سنگی با استفاده از نقش برجسته کاری سنگ از قلم و چکش به منظور ساخت بناها و اشیاء استفاده می شود.
از نقش برجسته کاری سنگ در نگارش کتیبه ها، سنگ مزارها، درها و تزیین سکوهای ورودی در بناهای سنتی، انواع ستون، سنگاب، گلدان، پایه میز، نرده، منبر سنگی و … استفاده می شود.

3-1- جواهر تراشی

شکل دهی و تراشیدن انواع سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی به منظور زیبا سازی بناها و زیورآلات را جواهر تراشی می گویند . در جواهر تراشی از ابزار دستی و ماشینی استفاده می شود .

الماس، زمرد، یاقوت، زبرجد و … از نمونه سنگ های قیمتی هستند که درجواهرتراشی مورد استفاده قرار می گیرند.
همچنین فیروزه، عتیق، مروارید، لاجورد، کهربا و … نیز از نمونه سنگ های نیمه قیمتی هستند که کاربرد زیادی دارند.

2- برش سنگ ( سنگبری)

گشواره های با سنگ فیروزه

جواهر تراشی

بریده شدن نقش و نگاره ها روی سنگ که با هدف تزیین طرح های مختلف انجام می شود را سنگبری یا برش سنگ می گویند.
با استفاده از روش برش سنگ می توان دستاوردهای سنگی زیبایی هم بصورت ثابت (بناها) و هم به صورت متحرک ( صنایع دستی) خلق کرد.
استفاده از برش سنگ به دو صورت می باشد.

1-2- معرق کاری

برش و بریدن سنگ های رنگی و کنار هم قراردادن آنها طبق نقشه و طرح قبلی را معرق کاری سنگ می گویند.
روش معرق کاری سنگ برای زیبا سازی و تزیینات قسمت های پایینی دیوارها، کف زمین و ساخت میزهای سنگی مورد استفاده قرار می گیرد.
وسایل، مواد و مصالح مورد استفاده در معرق کاری
انبردست، چکش، پرس، سنگ شکن، سنگ بر، سنگ ساب، قیچی، چکش از جمله وسایل و ابزاری هستند که برای خلق یک اثر هنری با استفاده از روش معرق کاری روی سنگ کاربرد دارند.
از مواد و مصالح مورد استفاده در معرق کاری روی سنگ می توان به انواع سنگ های مرمر، مرمریت، گرانیت، انواع چسب های سنگی و میکا، مقوا، سیمان پودر اُخرا و … اشاره کرد.

معرق کاری سنگ

2-2- مشبک کاری

ایجاد روزنه ها و شبکه های روی سطح سنگ را مشبک کاری سنگ می نامند . مشبک کاری روی سنگ با بریدن و چکش زدن ایجاد می شود .

ساخت هواکش، نورگیر و جدا کنند فضاها در بنا به وسیله سنگ از جمله کاربردهای مشبک کاری روی سنگ می باشد.

مشبک کاری روی سنگ هم در سطوح صاف و هم در سطوح منحنی قابل اجرا می باشد.

از نقوش رایجی که در مشبک کاری روی سنگ کاربرد دارد می توان به طرح های هندسی چون : گره، ختایی، اسلیمی، طرح های جانوری و خط نگاره ها و … نام برد.
ابزار، وسایل و مصالح مورد استفاده در ساخت صنایع دستی سنگی به روش مشبک کاری :
انواع چکش و قلم ، دستگاه های مخصوص تراش ، سایش ، برش ، و انواع سنگ های رنگارنگ مناسب و … از جمله ابزار ، وسایل و مصالحی هستند که در روش مشبک کاری برای ساخت صنایع دستی سنگی مورد استفاده قرار می گیرند.

3- خراش سنگ ( حکاکی)

ایجاد خطوط و نقوش کم عمق روی انواع سطوح سنگی را خراش سنگ یا حکاکی می گویند.
خراش زمینه و خراش طرح اصلی دو نوع از روش های حکاکی یا خراش سنگ می باشند.
نوشتن روی سنگ، کنده کاری سطحی و ظریف تصویری و همچنین ایجاد طرح و نقوش زیبا روس سطح اشیای سنگی مختلف از جمله کاربردهای روش خراش سنگ یا حکاکی برای ساخت صنایع دستی سنگی می باشد.

قاب و قدح، دیگ، دیگچه، دیزی، شمعدان، سرمه دان و مهره های مسطح یا استوانه ای و … از نمونه صنایع دستی به شمار می روند که با روش خراش سنگ یا حکاکی تولید می شوند .

مشبک کاری روی سنگ

مشبک کاری سنگی

ابزار و وسایل مورد نیاز درساخت صنایع دستی به روش خراش سنگ یا حکاکی.
انواع قلم فولادی با نوک تیز ساده، قلم فولادی پهن و آبدار، پرگار، خط کش، فرچه ی نرم سنباده و سوهان از جمله ابزار و وسایل ساخت صنایع سنگی به روش حکاکی هستند.

4- تلفیق روش های فوق

استفاده دو یا چند روش حجاری برای ساخت و تزیین صنایع دستی سنگی را روش تلفیقی در حجاری می گویند.
انواع روش های تلفیقی در ساخت صنایع دستی سنگی:
برش و خراش- برش و تراش- تراش و خراش- برش و تراش و خراش.
نمونه صنایع دستی سنگی به روش تلفیق در حجاری
حکاکی روی جواهرات ( نگین تراشی)
خراطی و حکاکی
پیکرسازی
نقش برجسته مشبک.

نگین تراشی

تلفیق خراطی و حکاکی سنگ

سینی سنگی حکاکی شده

تراش سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی به همراه حکاکی خطوط و نقوش متنوع روی سنگ را نگین تراشی می گویند.

خراطی و حکاکی

 تراش استوانه ای سنگ ها را خراطی می گویند .  به خراش سنگ حکاکی می گویند .
در روش تلفیقی خراطی و حکاکی ، ابتدا سنگ را به صورت استوانه ای تراش می دهند و سپس جهت تزیین آن خطوط و نقوش را روی آن حکاکی می کنند.
در این روش طرح اصلی به رنگ طبیعی سنگ باقی می ماند و زمینه را با دود و روغن به رنگ سیاه در می آورند.

پیکره سازی

ساخت نیمه تنه و پیکره های انسانی یا حیوانی با استفاده از شیوه های تلفیقی ( خراطی، حکاکی، مشبک) را پیکره تراشی می گویند. از این هنر برای ساخت نیمه تنه و پیکره های مشاهیر ادب و هنر استفاده می شود.

نقش برجسته مشبک

استفاده تلفیقی از روش نقش برجسته کاری سنگ و مشبک کاری سنگ را نقش برجسته مشبک می گویند. دراین روش با ایجاد برش به همراه تراشیدن سنگ ، شبکه های روی سنگ به وجود می آید .

پیکره تراشی

نگین حکاکی شده