برای ساخت محصولات زیبا ، ماندگار و به یادماندنی کافی است که به محیط اطراف خود دقت کنیم و از آن بهره بگیریم . انواع سنگ های مختلف در رنگ های متنوع یکی از مواد و مصالحی است که از دوران بسیار گذشته برای ساخت ابتکارات زیبا مورد استفاده قرار می گرفت . انسان ها در دوران های مختلف برای ساخت وسایل مورد نیاز ، ساختار های معماری و تزیین محیط خود همواره از ماده ای مقاومی چون سنگ بهره می گرفتند . خلق صنایع دستی سنگی از جمله مواردی که به عنوان دستاورد ها و دست ساز های مقاوم و ماندگار مورد توجه قرار گرفته است .
صنایع دستی سنگی (حجّار)
به دست سازه ها و صنایع دستی که از سنگ به عنوان زمینه و ماده اصلی استفاده شده است صنایع دستی سنگی یا به عبارتی حجّاری می گویند. خلق و ایجاد آثار سنگی ابتدا در سکونتگاه ها و مراکز اجتماعی اولیه در عصر سنگ (غار نشینی)صورت گرفته است. آثار هنر سنگی در دوره های تکامل و رشد خود با انواع روش های رایج و مختلف شکل گرفته است و امروزه نیز کاربرد دارد. صنایع دستی سنگی کاربردهای فراوانی دارند برخی از آنها در زیورآلات، ساخت بناهای مذهبی ، ظروف سنگی و … به کار می روند .
سنگ ها به دلیل برخورداری از خصوصیاتی چون دوام، مقاومت، سختی و فراوانی در طبیعت قابلیت این را دارند که به عنوان ماده اصلی در تولید و ساخت صنایع دستی سنگی مورد استفاده قرار گیرند. همچنین سنگ ها قسمت های اصلی و مهم کانی ها را نیز به وجود آورده اند .
کاربرد سنگ در صنایع دستی
سنگ ها با توجه به جنس و قابلیت های که دارند برای ساخت اشیاء، ظروف و تزئینات ساختمانی مورد استفاده قرار می گیرند. تولید و ساخت انواع مختلف کاسه، بشقاب، دیگ، دیگچه و هاون از سنگ برای آشپزی مرسوم است .
از انواع طبقه بندی ها برای آثار هنری ساخته شده با سنگ می توان به آثار سنگی تزیینی قابل حمل و آثار سنگی تزیینی ثابت اشاره کرد .
از آثار سنگی تزیینی قابل حمل می توان ظروف سنگی، سنگاب، سردیس و تندیس و … را نام برد .
از آثار سنگی تزیینی ثابت نیز می توان با انواع ستون ها (خیاره ای، فتیله پیچ، قاشقی و … )
کتیبه، ازاره، ناودان ، محراب، نرده، حوض، فوّاره، سکو و مقرنس و … اشاره کرد .
آثار هنری سنگی و صنایع دستی که با سنگ ساخته می شوند هم در سطوح صاف و هم در اشیاء دارای حجم قابل اجرا می باشند. از نقش های که در صنایع دستی ساخته شده در سنگ کاربرد دارند می توان به انواع نقوش حیوانی، گیاهی، انسانی و …. اشاره نمود.
ابزار و وسایل مورد نیاز در ساخت صنایع دستی از سنگ
از وسایل و ابزاری که برای ساخت آثار هنری سنگی مورد استفاده قرار می گیرند می توان به انواع چکش، قلم، سوهان، پتک، سنباده، انواع ابزارهای اندازه گیری و ماشین های سنگبری و تراشکاری اشاره کرد .
همچنین در مراحل ساخت آثار هنری سنگی تأکید می شود که برای امنیت بیشتر از تجهیزاتی چون : کلاه، عینک، دستکش، ماسک و … استفاده شود.
مواد و مصالح مورد استفاده در آثار هنری سنگی
مهمترین و اصلی ترین مواد در این هنر سنگ می باشد . سنگ ها مورد استفاده به 4 گروه زیر تقسیم می شوند.
1- سنگ های قیمتی (زمر، یاقوت، زبرجد و …)
2- سنگ های نیمه قیمتی( عتیق، مروارید، فیروزه، کهربا، لاجورد و …)
3- سنگ های ساختمانی ( گرانیت، مرمریت، سنگ ماسه، تراورتن و …)
4- سنگ های ابزاری( بازالت، مرمر و …)
همچنین از دیگر مصالح و مواد مورد استفاده در ساخت صنایع دستی سنگی می توان انواع چسب سنگ، بتونه، سیمان، روغن، آب و کاغذ کالک و … را نام برد.
طبقه بندی و انواع روش های ساخت و تزیین صنایع دستی سنگی
1- تراش سنگ( سنگ تراشی)
2- برش سنگ ( سنگبری)
3- خراش سنگ(حکاکی)
4- تلفیق روش های فوق.
1 . تراش سنگ (سنگ تراشی)
شکل دادن و تراشیدن انواع سنگ ها با هدف ساخت و تزیین اشیاء در شکل های حجیم و مسطح را سنگ تراشی می گویند.
تراش سنگ یا به عبارتی سنگ تراشی انواع مختلفی دارد.
1-1- خراطی.
2-1- نقش برجسته کاری سنگ
3-1- جواهر تراشی.
1-1- خراطی :
تراش دورانی قطعات سنگ با استفاده از دستگاه و چرخ خراطی که برای ساخت اشیاء متقارن و مدّور به کار گرفته می شود را خراطی می گویند.
از آثار هنری سنگی که به روش خراطی ساخته و تولید می شود می توان به انواع دیگ و دیگچه ، قاب و قدح، هاون، کاسه، بشقاب، جام، گلدان، مهره های گردن بند، فواره ها و نرده های سنگی اشاره کرد.
2-1- نقش برجسته کاری سنگ
تراشیدن و برداشتن قسمت های از سطوح سنگ که با طرح ها و نقش های زیبای به همراه است نقش برجسته کاری سنگ می گویند.
در ساخت آثار هنری سنگی با استفاده از نقش برجسته کاری سنگ از قلم و چکش به منظور ساخت بناها و اشیاء استفاده می شود.
از نقش برجسته کاری سنگ در نگارش کتیبه ها، سنگ مزارها، درها و تزیین سکوهای ورودی در بناهای سنتی، انواع ستون، سنگاب، گلدان، پایه میز، نرده، منبر سنگی و … استفاده می شود.
3-1- جواهر تراشی
شکل دهی و تراشیدن انواع سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی با استفاده از ابزار دستی و ماشینی به منظور استفاده از آن برای زیبایی بناها و زیورآلات را جواهر تراشی می گویند.
الماس، زمرد، یاقوت، زبرجد و … از نمونه سنگ های قیمتی هستند که درجواهرتراشی مورد استفاده قرار می گیرند.
همچنین فیروزه، عتیق، مروارید، لاجورد، کهربا و … نیز از نمونه سنگ های نیمه قیمتی هستند که کاربرد زیادی دارند.
2- برش سنگ ( سنگبری)
بریده شدن نقش و نگاره ها روی سنگ که با هدف تزیین طرح های مختلف انجام می شود را سنگبری یا برش سنگ می گویند.
با استفاده از روش برش سنگ می توان دستاوردهای سنگی زیبایی هم بصورت ثابت (بناها) و هم به صورت متحرک ( صنایع دستی) خلق کرد.
استفاده از برش سنگ به دو صورت می باشد.
1-2- معرق کاری
برش و بریدن سنگ های رنگارنگ و سپس کنار هم قراردادن سنگ های بریده شده طبق نقشه و طرح قبلی را معرق کاری سنگ می گویند.
روش معرق کاری سنگ برای زیبا سازی و تزیینات قسمت های پایینی دیوارها، کف زمین و ساخت میزهای سنگی مورد استفاده قرار می گیرد.
وسایل، مواد و مصالح مورد استفاده در معرق کاری
انبردست، چکش، پرس، سنگ شکن، سنگ بر، سنگ ساب، قیچی، چکش از جمله وسایل و ابزاری هستند که برای خلق یک اثر هنری با استفاده از روش معرق کاری روی سنگ کاربرد دارند.
از مواد و مصالح مورد استفاده در معرق کاری روی سنگ می توان به انواع سنگ های مرمر، مرمریت، گرانیت، انواع چسب های سنگی و میکا، مقوا، سیمان پودر اُخرا و … اشاره کرد.
2-2- مشبک کاری
ایجاد روزنه ها و شبکه های روی سطح سنگ را مشبک کاری سنگ می نامند. ایجاد چنین طرح های شبکه بندی روی سنگ را با بریدن یا چکش زدن با قلم امکان پذیر است.
ساخت هواکش، نورگیر و جدا کنند فضاها در بنا به وسیله سنگ از جمله کاربردهای مشبک کاری روی سنگ می باشد.
مشبک کاری روی سنگ هم در سطوح صاف و هم در سطوح منحنی قابل اجرا می باشد.
از نقوش رایجی که در مشبک کاری روی سنگ کاربرد دارد می توان به طرح های هندسی چون : گره، ختایی، اسلیمی، طرح های جانوری و خط نگاره ها و … نام برد.
ابزار، وسایل و مصالح مورد استفاده در ساخت صنایع دستی سنگی به روش مشبک کاری
انواع چکش و قلم ، دستگاه های مخصوص تراش ، سایش ، برش ، و انواع سنگ های رنگارنگ مناسب و … از جمله ابزار ، وسایل و مصالحی هستند که در روش مشبک کاری برای ساخت صنایع دستی سنگی مورد استفاده قرار می گیرند.
3- خراش سنگ ( حکاکی)
خراش دادن خطوط و نقوش کم عمق روی انواع سطوح سنگ ( تخت و منحنی) را خراش سنگ یا حکاکی می گویند.
خراش زمینه و خراش طرح اصلی دو نوع از روش های حکاکی یا خراش سنگ می باشند.
نوشتن روی سنگ، کنده کاری سطحی و ظریف تصویری و همچنین ایجاد طرح و نقوش زیبا روس سطح اشیای سنگی مختلف از جمله کاربردهای روش خراش سنگ یا حکاکی برای ساخت صنایع دستی سنگی می باشد.
از نمونه صنایع دستی که از روش خراش سنگ یا حکاکی برای تولید آن ها استفاده شده می توان به قاب و قدح، دیگ، دیگچه، دیزی، شمعدان، سرمه دان و مهره های مسطح یا استوانه ای اشاره کرد.
ابزار و وسایل مورد نیاز درساخت صنایع دستی به روش خراش سنگ یا حکاکی.
انواع قلم فولادی با نوک تیز ساده، قلم فولادی پهن و آبدار، پرگار، خط کش، فرچه ی نرم سنباده و سوهان از جمله ابزار و وسایل ساخت صنایع سنگی به روش حکاکی هستند.
4- تلفیق روش های فوق
استفاده دو یا چند روش حجاری برای ساخت و تزیین صنایع دستی سنگی را روش تلفیقی در حجاری می گویند.
انواع روش های تلفیقی در ساخت صنایع دستی سنگی:
برش و خراش- برش و تراش- تراش و خراش- برش و تراش و خراش.
نمونه صنایع دستی سنگی به روش تلفیق در حجاری
حکاکی روی جواهرات ( نگین تراشی)
خراطی و حکاکی
پیکرسازی
نقش برجسته مشبک.
نگین تراشی
تراشیدن سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی و حکاکی خطوط و نقوش متنوع جهت تزیین آن را نگین تراشی می گویند.
خراطی و حکاکی
همانگونه که می دانید خراطی یعنی تراشیدن استوانه ای سنگ و حکاکی همان خراش سنگ است.
در روش تلفیقی خراطی و حکاکی ابتدا سنگ را به صورت استوانه ای تراش داده و سپس جهت تزیین آن خطوط و نقوش را روی آن حکاکی می کنند.
در این روش طرح اصلی به رنگ طبیعی سنگ باقی می ماند و زمینه را با دود و روغن به رنگ سیاه در می آورند.
پیکره سازی
ساخت نیمه تنه و پیکره های انسانی یا حیوانی با استفاده از شیوه های تلفیقی ( خراطی، حکاکی، مشبک) را پیکره تراشی می گویند. از این هنر برای ساخت نیمه تنه و پیکره های مشاهیر ادب و هنر استفاده می شود.
نقش برجسته مشبک
استفاده تلفیقی از روش نقش برجسته کاری سنگ و مشبک کاری سنگ را نقش برجسته مشبک می گویند. دراین روش به تراشیدن و برش سنگ برای ایجاد شبکه های روی سطح سنگ می پردازند.
