چوب از جمله موادی است که از موجودات زنده ای چون درختان گرفته شده است . در مناطق مختلف و در دوران گوناگون از چوب استفاده های مفیدی شده است . یکی از کاربرد های چوب ساخت دست سازه ها و صنایع دستی چوبی می باشد که هم جنبه تزیینی و هم کاربردی دارد . در این مقاله قصد داریم تا شما را با این نوع صنایع دستی و انواع آن آشنا کنیم .
صنایعدستی چوبی
اشیا و آثار هنری که با استفاده از چوب در اشکال مسطح و حجمی، ساخته و تزیین میشوند را صنایعدستی چوبی میگویند. درودگری هنری است که در ساخت و تزیین آثار هنری چوبی مورداستفاده قرار میگیرد. صنایعدستی چوبی دستاوردهای هستند که هم جنبهای کاربردی و هم تزیینی دارند. در اینگونه از صنایعدستی تزیین به دو صورت یعنی بعد از ساخت وهم زمان با ساخت انجام میشود. ازجمله دلایل استفاده از چوب برای ساخت صنایعدستی مرتبط به آن میتوان به فراوانی، رنگ و بافت طبیعی، ساخت و تزیین آسان، قابلیت حمل و تنوع آن اشاره کرد.
از چوب میتوان برای ساخت و تزیین انواع در و پنجرهها، صندوق، قاب عکس، صندلی و میز، ستون و نرده، وسایل و ظرفهای آشپزخانه، لوازم تحریر مانند انواع قلمدان و … استفاده کرد. صنایع دستی چوبی در انواع اشکال مسطحی و حجمی و در طرحها و نقشهای مختلف ساخته و تزیین میشوند. بهرهگیری از سایر آرایهها و افزودنیهای چون انواع رنگها، رگهها، بافت های طبیعی چوب، گلمیخها و یراقآلات فلزی و … در دستاوردهای چوبی به چشم میخورد.
در ادامه قصد داریم به انواع روش های ساخت و تزیین صنایع دستی چوبی بپردازیم .
1. روش تراش
در این شیوه برای ساخت و تزیین صنایع دستی چوبی در اشکال مسطح و حجیم ، چوب را تراش میدهند . منبتکاری و خراطی دو نمونه از محصولاتی هستند که با روش تراش ساخته و تزیین میشوند.
1-1. منبتکاری
برداشتن و تراشیدن سطح چوب باهدف ایجاد طرحها و نقشهای برجسته را منبتکاری میگویند.
انواع منبتکاری
1-1-1- حکاکی
منیت کاری حکاکی شده
در حکاکی فقط طرح و نقش را میتراشند و برجسته میکنند و زمینه همسطح و بدون برجستگی است.
1-1-2. منبت نیم برجسته (سوزنی)
منبت نیم برجسته
همانگونه که از نام آن مشخص است این نوع از منبتکاری به دلیل برجسته بودن نقشها و خطوط در یک سطح، به منبت سوزنی نیز نامگذاری میشوند.
طرح، نقش و زمینه باحالتی قلم کاری شده مقداری برجسته و تراشیده میشود.
1-1-3. برجسته
منبت برجسته
در منبتکاری برجسته، تراش و برجستگی در طرح، زمینه و نقوش بهطور کاملتر و عمیقتر انجام میشود ولی فرورفتگی و برآمدگی درزمینه، نقش و طرحها وجود ندارد.
در این نوع از منبت تمام نقشها نسبت به زمینه برجسته است و قسمتهای از آن با اختلاف عمق 1 تا 3 میلیمتر تراشیده میشود. از نمونههای منبت برجسته میتوان به منبتکاری گلپایگان اشاره کرد.
1-1-4. تمام برجسته
منبت تمام برجسته
در محصولات چوبی منبت که از نوع تمام برجسته هستند نقوش، طرحها و زمینهها نهتنها کامل و عمیق تراشیده و برجسته میشوند بلکه دارای برآمدگی و فرورفتگی نیز میباشند.
در منبت تمام برجسته نقشها بهصورت کامل برجسته میشود و سپس با عمقهای مختلف تراشیده و روسازی میگردد.
وسایل موردنیاز برای منبتکاری
چخماق (چکش چوبی یا پلاستیکی) انواع مغار، اسکنه، چاقوی منبت، میز کار مناسب، گیرههای ثابت و متحرک، انواع چوب ساب، سنباده، لیسه و … ازجمله ابزار وسایل مخصوص منبتکاری میباشند که میتوان به آنها اشاره کرد.
استفاده از انواع چوبهای گردو، گلابی، راش، افرا، ابنوس، نارنج، شمشاد، عناب و … در منبتکاری رایج است و میتوان از آنها نام برد.
در منبتکاری بیشتر از چوبهای که رنگی یکدست دارند استفاده میشود.
پس از ساخت اثر هنری سطح کار را با انواع روغن جلا یا پولیستر میپوشانند.
فرایند ساخت اثر هنری منبتکاری شده
در اینجا قصد داریم به نحوه ساخت خاص نوع منبت یعنی منبت تمام برجسته بپردازیم.
- یک تکه چوب یا به اصطلاح بدنه موردنظر را انتخاب میکنند.
- یک طرح که مناسب اجرا روی سطح کاراست را در نظر میگیرند و آن را با کاربن روی بدنه کپی میکنند.
- با استفاده از ابزاری چون مغار، اسکنه و چاقوی مناسب منبت ، خطهای طرح را مشخص و دورگیری میکنند.
- سپس زمینه طرح موردنظر را با ابزاری چون اسکنه تراش میدهند.
- بعضی از قسمتهای نقش موردنظر را انتخاب کرده و آن را میتراشند و روسازی میکنند
- بعد از اتمام کار اثر هنری منبتکاری شده را با رنگهای کاری چون لاک والکل تکمیل میکنند.
1-2. خراطی
تراش دادن مدور چوب به وسیلهی چرخ های مخصوص خراطی و ابزاری مانند مغار را خراطی چوبی میگویند.
خراطی با اشکال مختلف حجیم متقارن و مدور اجراشده و در شکلدهی سطوح بیرونی و درونی آثار هنری مورداستفاده قرار میگیرد.
انواع نردههای چوبی، پایهی میز و صندلی، ظروف از جنس چوب، میل زورخانه و … ازجمله دستاوردهای هستند که به محصولات چوبی خراطی معروف هستند.
چوبی که برای خراطی مورداستفاده قرار میگیرد باید دارای بافت و تراکم یکنواختی باشد.
گلدان چوبی خراطی
2. روش برش
بعضی از صنایع دستی چوبی فقط با برش دادن چوب در ساختن و تزیین ایجاد میشوند.
در این شیوه بعد از مشخص کردن نقوش و طرحهای موردنظر، چوب را در اشکال و اندازههای متنوع برش میزنند و آثار و محصولات کاربردی و تزیینی زیبایی را به وجود می آورند.
گره چینی و مشبک جزء محصولات و صنایعدستی هستند که به شیوهی برش دادن چوب ایجاد میشوند.
2-1. گره چینی
برش دادن قسمتهای مختلف چوبی و کنار هم قرارداد آن قطعات جهت ایجاد طرحی یکپارچه و منسجم هندسی را گره چینی میگویند.
از هنر گره چینی جهت ساخت و تزیین اثاثیه منزل، نورگیر، نرده، میز، سردر، درها و پنجرههای اماکن مختلف، دیوارک (پاراوان) … استفاده میشود.
انواع گره چینی
2-1-1. کره چینی توخالی (مشبک)
گره چینی مشبک
در این نوع کره چینی قطعات چوبی بر اساس طرح موردنظر برش خورده و محکم در کنار هم قرار میگیرند تا طرحی هندسی و بهصورت شبکهای ایجاد شود. محصولات گره چینی از میان قطعات چوبی (کره ها، آلات) نور و هوا در جریان است. استفاده از شیشههای رنگی در آثار گره چینی تو خالی رواج دارد .
2-1-2. گره چینی توپر (لقط)
گره چینی توپر
در گره چینی توپر با کنار هم قرار گرفتن قطعات چوبی (کره و آلات چوبی) طرحهای هندسی شکل میگیرد که مابین آنها شبکهای نبوده و پر میباشد.
2-1-3. قواره بری (اسلیمی بری)
قواره بری
در قواره بری بهجای گرههای چوبی که طرحهای هندسی را شکل میداد از نقشها و طرحهای با خطوط گردان منحنی شکل (مانند بوته، اسلمی و …) استفاده میشود.
آرایه ها و تزیینات اضافی چون شیشههای رنگی، صدف، عاج، گلمیخهای مختلف و … در هنر گره چینی مورداستفاده قرار میگیرد.
ازجمله وسایل و ابزاری که در ساخت محصولات کره چینی چوبی مورد استفاده قرار میگیرد میتوان به انواع ارهها، چوب ساب، سوهان، پرگار، خط کش، نقاله، مته، درفش، مغار، اسکنه، انواع رنده، چکش پلاستیکی، گیره دستی، سنگ نفت و … اشاره کرد.
انواع چوبهای چون چنار، عناب، گردو، ملچ، گلابی، راش، آزاد و … از مواد و مصالحی هستند که میتوان درگره چینی از آنها بهره برد.
فرایند ساخت محصولات هنری گره چینی چوبی
- با آگاهی از تناسبات اندازه و زاویهها محاسبات دقیق هندسی صورت میگیرد . این کار برای چفت وبست کردن اتصالات قطعههای چوبی (گرهها و آلات) از اهمیت بالای برخوردار است؛ بنابراین دقت و مهارت زیادی را میطلبد.
- یک نوع از گره چینی (توخالی، توپر، قواره بری) را انتخاب کرده و سپس خطوط آن را باضخامتهای مختلف ترسیم میکنند.
- بعد از ایجاد شیارهای طولی، اضلاع چارچوب اصلی را به یکدیگر متصل میکنند.
- قطعات چوبی زهواره ای را آماده و روسازی میکنند و سپس برش داده میشود.
- هر قطعه چوبی (زهواره ها، آلات، گرهها) را با برش دادن علامتگذاری میکنند. سپس به اتصال قطعات به یکدیگر میپردازند.
- در مرحله آخر محصول هنری گره چینی را رنگ (لاکالکل) میکنند.
2-2. مشبک
ایجاد شبکه و روزنه روی قطعات چوبی برش داده شده را مشبک کاری میگویند.
در هنر مشبککاری چوب از قطعههای چوبی لایه شده استفاده میشود.
انواع نقشها و نگاره های گوناگون (هندسی، حیوانی، گیاهی و …) در تزیین آثار مشبک کاری استفاده میشود.
اجزای نقش باید بههم پیوسته باشد تا زمینه کار پس از ایجاد شبکه ازهمگسسته نشود.
انواع نورگیرها، دیوارکهای جداکننده فضا (پاوان) قسمتهای از میز و صندلی و…ازجمله محصولاتی هستند که میتوان از هنر مشبک کاری چوبی برای ساخت آنها بهره برد.
جعبه چوبی مشبک
3. برش و بست
برش دادن، در کنار هم چیدن و سرانجام چسباندن قطعات چوبی و دیگر مواد اضافی چون (صدف) استخوان، فلز و …) را روش برش و بست در صنایع دستی چوبی میگویند.
شیوه برش و بست برای ساختن و تزیین کردن یک پوشش برای آثار هنری چوبی مورداستفاده قرار میگیرد.
انواع روش برش و بست
3-1. معرقکاری
بریدن و کنار هم قرار دادن قطعههای چوبی و رنگی، استخوان، صدف، فلز و… جهت تزیین سطحی مسطح را معرقکاری میگویند.
دربهای ورودی، صندوق و صندوقچه، میز و صندلی، گنجه ها، دیوارک جداکننده (پاراوان) قاب عکس، تابلو… ازجمله محصولاتی هستند که از معرقکاری جهت تزیین سطوح از آنها استفاده میشود.
معرقکاری بر اساس نقشها و طرحهای گوناگون و متنوعی اجرا میشود. بیشتر محصولاتی که در تزیین آنها از روش معرقکاری استفاده میشوند بهصورت تخت و مسطح دیده میشوند.
از مهمترین خصوصیات معرقکاری استفاده از چوب در رنگهای متنوع است که گاهی تمامی سطح کار را در برمیگیرد.
مواد و وسایل
کمان اره، چکش و میخکش، انواع تیغهها، دریل، مته، سنباده، چوب ساب، دستگاه ساب، پولیش، میز کار مخصوص و … از جمله وسایل و ابزار موردنیاز در معرقکاری چوب به شمار میروند.
از مواد و مصالح معرقکاری میتوان به انواع چوبهای رنگی (توت، عناب، گردو، چنار، ممرز، افرا، سنجد، گلابی، فوفل و …) انواع ورقههای فلزی در جنسهای (برنجی، مسی، آلومینیمی و …) مواد طبیعی چون (صدف، عاج، استخوان و …) و مواد مصنوعی مانند فیبر و رزین، پودرهای رنگی قهوهای و سیاه و چسب چوب و … اشاره کرد.
فرایند ساخت و تزیین به شیوهی معرقکاری
- زیرساخت (زیر کار) مناسب با طرح و کاربرد موردنظر انتخاب میشود. این زیرساخت باید قابلیت این را داشته باشد که قطعات برش خورده چوب روی آن بچسبد.
- یک طرح دلخواه انتخاب کرده و آن را روی یک تخته سهلایی (قالب) که هماندازه با زیرساخت است میچسبانند.
- طبق طرح موردنظر تخته سه لایه را برش داده و قطعههای آن را روی زیرساخت قرار میدهند.
- قطعات برش خورده را بهصورت موقت روی چوبهای با رنگهای متنوع قرار میدهند. همچنین میتوانند از مواد غیرچوبی نیز استفاده کنند.
- چوبهای رنگی را متناسب با اندازه قالب برش میزنند.
- قطعه چوبهای برش خورده را برداشته و روی زیرساخت میچسبانند.
- درزها و شیارها را با مخلوطی از پودرهای رنگی و چسب پر میکنند
- با دستگاه مخصوص سطح کار معرق را ساب میدهند.
- درنهایت محصول بهدستآمده را رنگ و پولیستر ریزی میکنند.
میز معرق کاری
3-2. خاتمکاری
خاتم به لایهها و مفتولهای از مواد گوناگونی چون (انواع چوب، استخوان، عاج، فلزات و …) گفته میشود که دارای نقوش هندسی هستند و بهصورت منظم کنار هم قرارگرفتهاند.
خاتمکاری هنری است که در آن به برش دادن و کنار هم قرار دادن لایههای خاتم میپردازند تا نقوش هندسی جهت تزیین سطوح مختلف ایجاد شود.
خاتمکاری باعث تزیین سطوح آثار گوناگون با نقشهای رنگین، منظم و هندسی میشود.
مثلث متساویالاضلاع ازجمله شکلهای پرکاربردی است که در خاتمکاری مورداستفاده قرار میگیرند.
همچنین میتوان از انواع اشکال چندضلعی استفاده کرد تا مجموعهای از گرههای هندسی پدید آید. خاتمکاری هنری است که میشود آن را روی انواع سطوح صاف و منحنی اجرا و پیاده کرد.
مرغوبیت مواد اولیه، رنگبندیهای زیبای نقوش، ایجاد نقشهای یکپارچه و حفظ نظام هندسی باعث بالا رفتن کیفیت خاتمکاری میشود.
تزیین سطوح گوناگون اشیا و آثاری چون درب و پنجرهها، جعبه، صندوقچه، قاب عکس و آینه، قلمدان، رحل کتوب، میز و صندلی، قاب و کاورگوشی تلفن، بدنه ابزار و آلات موسیقی و… ازجمله کاربردهای هنر خاتمکاری هستند.
مواد و وسایل
انواع دنده، اره، اسکنه، مغار، فلزات، سوهان، سنباده، دستگاه پرس ، دستگاه ساینده، گیرههای دستی، لیسه، رنگ، لاک، سندان سیم کوبی، ظرف چسب، چراغ گاز و … ازجمله وسایل، ابزار و تجهیزاتی هستند که در هنر خاتمکاری استفاده میشود.
ازجمله مواد و مصالحی که در خاتمکاری کاربرد دارند میتوان به عاج، استخوان، انواع فلزات (نقره، طلا، مس، برنج، آلومینیوم)، چسب، نخ پرک، انواع چوبهای چون (فوفل و آبنوس به رنگ سیاه و قهوهای، بقم و عناب با رنگ قرمز و نارنجی، افرا و شمشاد در رنگهای زرد و کرم، توسکا و چنار برای رنگهای سبز و نارنجی) و … اشاره کرد.
جعبه های خاتم کارش شده
فرایند خلق یک اثر هنر خاتمکاری
بهطورکلی ساخت دستاوردهای هنری خاتمکاری در دو مرحله یعنی خاتمسازی و خاتمکاری صورت میگیرد.
مرحله اول خاتمسازی
خاتمسازی فرایندی است که در آن مفتولهای منشوری در جنس (چوب، عاج، استخوان، فلز) را بهصورت طولی کنار هم میچسباندن و سپس آنها را برش میدهند.
مرحله خاتمسازی
- ابتدا یک طرح هندسی را طراحی و انتخاب میکنند.
- مفتولهایی از جنس استخوان، عاج، چوبها رنگی و فلزات گوناگون را میسازند.
ضخامت مفتولهای باید 1 تا 2 میلیمتر به شکل مثلث متساویالاضلاع و با طول سی سانتیمتر باشد.
- مفتولها را در درون شیارهای قرار داده و آن را با سوهان میسایند.
- سپس چهار مفتول در رنگها و جنسهای گوناگون را انتخاب کرده و آنها را بهصورت طولی در کنار هم میچسبانند. به این کار پرده سازی میگویند.
- هنرمند بعد از پرده سازی به شمسه پیچی مشغول میشود. در شمسه پیچی 6 پره را بر اساس طرح موردنظر کنار هم قرار داده و میچسبانند.
- بعد از کنار هم قراردادن و چسباندن پرهها و شمسه ها ، آنها را به ترتیب گلوبندی، گلبندی، سوزبندی، قامه بندی و پرس میکنند.
- حال هر قامه را با برش دادن به لایههای باضخامت 3 میلیمتر تبدیل میکنند.
- هر دو طرف قامه برش خورده را با لایههایی از چوب ساده میپوشانند و میچسبانند. اصطلاحاً به این مرحله آستری کردن میگویند.
- در اتمام کار هر قاله آستری شده را از قسمت میانی ضخامت آن برش میزنند تا دولایهی خاتم به دست آید.
مرحله دوم خاتمکاری
- با توجه به طرح، اثر و نوع کاربرد دستاوردی که قرار است ساخته شود، زیرساخت چوبی مناسب انتخاب میشود.
- لایههای خاتم را که از پشت ورو سابیده شده است بهتناسب سطح وسعت زیرساخت آماد میشود.
- سپس هر لایه خاتم را با در نظر گرفتن طرح نهایی و سطح کار برش زده و کنار هم میچسبانند.
- در اتمام کار سطوح خاتمکاری شده را پرداخت کرده و با روغن جلا براق میکنند .
3-3. نازک کاری
برش دادن و کنار هم قرارداد قطعات مسطح نازک چوبی را نازک کاری میگویند.
در نازککاری از چوبهای با رنگهای متنوع جهت ایجاد پوششی تزیینی استفاده میشود.
قطر و ضخامت لایههای چوبی حدود 1 الی 2 میلیمتر است بنابراین به دلیل ظرافت چوبهای لایه شده بهجای کمان اره از تیغههای برش دستی بهره میبرند.
در نازک کاری میتوان از انواع طرحهای هندسی سادهای چون مربع، مستطیل، لوزی و… استفاده کرد.
هنر نازک کاری جهت تزیین صنایع دستی چوبی چون جعبه جواهر، قاب عکس و تابلو، صفحه شطرنج و … کاربرد دارد.
میز چوبی نازک کاری شده
4. روشهای ترکیبی
اگر در ساخت و تزیین صنایع دستی چوبی از دو یا چند روش گوناگون استفاده شود اصطلاحاً به آن شیوه ترکیبی میگویند.
انواع شیوههای ترکیبی در ساخت و تزیین آثار هنری چوبی
4-1. معرق منبت
تابلو چوبی معرق منبت
برخی از محصولات منبتکاری را که تراشخوردهاند میتوان به شیوهی برش و بست، معرقکاری کرد و کنار هم چسباند.
4-2. منبت مشبک
پاراوان منبت مشبک
بعضی از صنایع دستی چوبی منبتکاری و تراشخورده را میتوان برش زده و سطح شبکهای و مشبککاری را روی آن ایجاد کرد.
4-3. معرق خاتم
در محصولات چوبی معرقکاری که به روش برش و بست ساخته میشوند بهجای چوب رنگی از قطعههای خاتمکاری استفاده میشود.
4-4. منبت گره چینی
قطعات چوبی گره چینی (آلت) قبل از این که متصل و چفت شوند منبتکاری نیز میشوند.
4-5. احجام چوبی
مجسمه های چوبی
برخی از قسمتهای آثار چوبی که حجیم هستند (مانند مجسمههای چوبی) را میتوان روی آن ها شیوههای منبتکاری، مشبککاری معرقکاری، خاتمکاری و…اعمال کرد.