فلز از جمله عناصر و موادی می باشد که نقشی بسیار مهمی در ایجاد و غنی سازی تمدن های بشری داشته است . هنرمندانی در عصر ها و جوامع گوناگون با توجه به نیاز های جامعه خود آثار هنری زیبایی از فلز ایجاد کرده اند و صنایع دستی فلزی از جمله دستاوردهای به شمار می روند که هنرمندان با اهداف مختلف تزیینی و کاربردی آنها را تولید می کردند . در این مقاله قصد داریم انواع صنایع دستی فلزی و کاربرد های آنها را معرفی کنیم .
صنایع دستی فلزی
به آثار هنری حجیم یا مسطحی که در ساخت، شکل دهی و تزیین آن از فلزات استفاده می کنند را صنایع دستی فلزی می گویند . تغییرات شیوه های زندگی، چگونگی استفاده، شرایط کنونی فرهنگی و اجتاعی جامعه در تولید و تنوع آثار هنری فلزی تأثیری زیادی می گذارد. شکل ظاهری آثار هنری فلزی بستگی زیادی به روش تولید، نوع کاربرد و محل استفاده آنها دارد. انواع طرح ها و نقش و نگاره ها سنتی نیز در تزیین این آثار به چشم می خورد.
انواع روش های ساخت و شکل دهی آثار هنری فلزی
1- کوبشی
شکل دهی و ساخت اشیاء و ظروف فلزی با ابزاری چون چکش و سندان را روش کوبشی می گویند.
روش کوبشی خود به سه قسمت تقسیم می شود.
1-1 . دواتگری
به تولید و شکل دادن فلزات به صورت مدور، حجمی، متقارن و بدون درز را دواتگری می گویند.
محصولات حاصل شده به روش دواتگری به صورت ظروف یک پارچه و در شکل ها و اندازه های مختلف می باشد.
انواع بشقاب، دیگ، پاتیل، سینی، قاب، قدح، کتری، کوزه و … از جمله دستاوردهای شیوه داوتگری در تولید آثار هنری فلزی می باشد.
در ساخت محصولات فلزی به روش دواتگری از ابزاری و وسایل چون انواع چکش، سندان، قیچی آهن بر، سنبه، پرگار فلزی، سوهان فلزساب، شعله پخش کن و گونیا استفاده می شود.
ورقه های مس، نقره، طلا و دیگر فلزات مشابه با ضخامت های متنوع از جمله مواد اولیه محصولات فلزی ساخته شده به شیوه داوتگری می باشند.
فرآیند تولید صنایع دستی فلزی به روس داوتگری
1- ابتدا ورقه فلزی را انتخاب می کنند و آن را با توجه به ارتفاع و فرم مورد نظر به صورت دایره برش می دهند.
2- استاد کار چنین ضربه یکنواخت را از مرکز به سمت اطراف وارد می کند تا به تدریج ظرف شکل بگیرد.
3- در بین مراحل کار و وارد کردن ضربه به وسیله ی چکش، ورقه ی فلزی را به صورت موضعی حرارت می دهند تا شکل پذیری آن آسان تر شود.
ظروف آشپزخانه مسی
1-2. ورق کاری
شکل دهی و برش دادن مسطح و حجیم ورقه های فلزی را ورق کاری می گویند.
جعبه های جواهر، جعبه های درزدار، ظروف و سینی، پایه های شمعدانی از جمله محصولات فلزی تولید شده به شیوه ورق کاری می باشد.
در تزیین صنایع دستی فلزی به روش ورق کاری از نقش و نگاره های سنتی و رنگ های مینایی استفاده می شود که به آن مینا کاری نیز می گویند.
جعبه جواهر فلزی
2- ریختگی (قالبی)
ساخت ظروف و اشیاء متنوع با ریختن فلز ذوب شده در قالب های (گچی، چدنی، شنی و …) را روش ریختگی یا قالبی در تولید آثار هنری فلزی می گویند.
ساخت و تولید انواع قفل و قطعات آن، لولا، ترازو، شاهین ترازو، تبر، قیچی، شیر برنجی سماور، انواع قیچی و انبرها و … از جمله محصولات و دستاوردهای ساخته شده به شیوه ریختگی (قالبی) می باشد.
تزیین محصولات ساخته شده به روش ریختگی به دو صورت است.
1- هم زمان با ریختن مواد مذاب به درون قالب.
2- پس از خروج از قالب با روش های گوناگون تزیین .
از جمله ابزار وسایل محصولات فلزی به شیوه قالبی یا ریختگی می توان به کوره، ظرف های مقاوم بوته، انواع قالب ها، انبر، سوهان، مشعل و … را نام برد.
فرآیند ساخت
1- با ماسه نرم قالبی برای اثر مورد نظر آماده می کنند.
2- فلز (مس، برنج، نقره و …) داخل ظرف مخصوص بوته گذاشته و با درجه مناسب در کوره ذوب می کنند.
3- با انبر ظرف بوته را از کوره خارج کرده و محتویات ذوب شده را داخل قالب می ریزند.
4- پس از سرد شد قالب را خارج ساخته و جدا میکنند.
5- بعد می توان از روش های گوناگون تزیین جهت زیبا ساختن آن استفاده کرد.
قیچی طلایی
3- ساز و بست
ساختن، بستن و اتصال دادن اشیاء و ظروف فلز کاری را ساز و بست می گویند.
روش ساز و بست به سه قسمت تقسیم می شود.
3-1- ملیله سازی
شکل دهی و تاب دادن مفتول های نقره ای و طلایی، ساخت گل ریزه ها، کنار هم قراردادن و اتصال آن ها توسط لحیم کاری را ملیله سازی می گویند.
از ملیله سازی جهت ساخت اشیای تزیینی و کاربردی چون ظروف و زیور آلات ظریف استفاده می کنند.
آثار فلزی که با شیوه ملیله سازی ساخته می شوند در شکل های مسطح و حجیم تولید می شوند و در آن ها از نقوش بته جغه، گل و مرغ، گل های ختایی و … استفاده می کنند.
همچنین محصولات ملیله سازی این قابلیت را دارند که با سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی، آینه و شیشه های رنگی آراسته و تزیین شوند.
ابزار و وسایل ملیله سازی خود به سه قسمت تقسیم می شوند.
– آماده سازی مفقول ها و رشته ها:
انواع ظرف کوره بوته، کوره ی ذوب فلز، قالب شمش، انبر، حدیده، دستگاه نورد، چکش و سندان.
– آماده کردن زنجیره ها و تسمه ها:
قالب و ظروف چدنی، انبرک، سیم چین، دستکش و مشعل دستی
– ابزار مناسب مراحل تکاملی:
انواع انبر، سوهان فلز، سنباده، ظرف اسید و دستگاه پرداخت
از موارد و مصالح تولید محصولات ملیله سازی می توان به انواع فلزات گران بها چون نقره و طلا، مس، برنج، پودر بوراکس، موم طبیعی و اسید استیک اشاره کرد.
جعبه فلزی ملیله
3-2- قفل سازی
استفاده از شیوه های متنوع فلزکاری جهت ساخت انواع قفل و کلید دربه های ورودی و وسایل خصوصی را قفل سازی می گویند.
قفل های فلزی دست ساز به دو صورت فنردار و بدون فنر، در اندازه های و اشکال متنوع ساخته می شوند.
شکل بیشتر قفل های دست ساز از حیواناتی چون انواع پرندگان، غزال، اسب، سگ، شیر و … الهام گرفته است.
دسته، بدنه، فنر، زبانه و کلید از جمله اجزای قفل های فلزی دست ساز هستند.
از مواد و مصالح ساخت قفل های فلزی می توان به فولاد، آهن و آلیاژهای دیگر اشاره کرد.
فرآیند تولید قفل های فلزی دست ساز
1- مفتول، تسمه و ورقه آهنین یا فولادی را در ضخامت های مختلف آماده می سازند.
2- با توجه به طرح و اجزای داخلی قفل، مواد اولیه برش داده می شود.
3- استوانه یا بدنه قفل را پس از خم کاری ورقه ی برش خورده، لحیم و درزگیری می کنند.
4- اجزای داخلی را سوهان می زنند.
5- با توجه به نوع قفل، بدنه اصلی را سوراخ کاری و فنر پیچی میکنند.
6- سپس می توانند روی بدنه ی قفل طرح و نقش های را پدید بیاورند و تزیین کنند.
7- اجزای مختلف قفل که شامل دسته، فنر، تیغه و … است را به یکدیگر متصل می کنند.
8- در مرحله آخر قفل را اسید کاری و پرداخت می کنند.
قفل های قدیمی
3-3- ابزار و یراق آلات سازی
ساخت و شکل دهی انواع وسایل فلزی گوناگون را شیوه ابزار و یراق آلات سازی می گویند.
در ابزار و یراق و آلات سازی از انواع شیوه های ساز و بست و آهنگری نیز استفاده می کنند.
محصولات این شیوه بیشتر برای کاربری خانگی و کسب و کار ساخته می شوند و از تزئینات و نقوش کمتری برخوردار هستند. ولی متناسب با نوع کاربرد از شکل ظاهری ویژه ای برخوردار هستند.
انواع وسایل آشپزخانه دست ساز، سلاح های رزمی، ابزار زراعی، دامی، ابزار و وسایل کتابت، گل میخ ها و… از جمله نمونه محصولات ساخته شده به شیوه ابزار و یراق آلات سازی به شمار می روند.
زیور آلات اسب
انواع روش های تزیین آثار هنری فلزی
بعد از ساخت و شکل دهی آثار صنایع دستی فلزی به شیوه های گوناگون آنها را به روش های مختلفی تزیین می کنند . قلم زنی، مشبک کاری، کوفتگری، حکاکی، میناکاری و … از جمله روش تزیین آثار هنری فلزی هستند . همچنین بعد از تزیین نیز می توانند با اقداماتی چون سیاه قلم کاری یا اضافه کردن قاب و چیزهای مشابه بیشتر آراسته شوند.
سیاه قلم کاری به سیاه کردن قسمت هایی از تزیینات آثار فلزی می گویند که به وسیله ی دوده باعث به جلوه آمدن نقوش می شود.
1- قلم زنی
ایجاد طرح و نقش به وسیله چکش و قلم زنی بر روی سطوح تخت و منحنی فلزات را قلم زنی می گویند.
انواع نقش های اسلیمی، گل و مرغ، شکل های هندسی، خوشنویسی، ختاتی، انسانی و حیوانی از جمله نقوش مورد استفاده در قلم زنی می باشند.
هنر قلم زنی به عنوان یک روش در تزیین صنایع دستی فلزی خود به زیر شاخه ها تقسیم می شود.
انواع روش های قلم زنی
عکسی
در این روش خط های محیطی نقش ها به وسیله ی یک قلم اجرا می شود.
زمینه پُر
در روش زمینه پُر، زمینه ی کار نیز با قلم های گوناکون فلزی نقش نگاری و پُر می شود.
نیم برجسته( منیت)
در شیوه نیم برجسته یا منبت سعی می شود نقش و زمینه به صورت نیم برجسته ساخته و پرداخته شود.
قلم زنی نیم برجسته
جُنده کاری
در آوردن نقش و زمینه به صورت حجمی ( فرو بردن زمینه و بالا آمدن نقش ) را قلم زنی به روش جُنده کاری می گویند. در روش جُنده کاری ابتدا از قلم های بدون آج ، نقش و زمینه را در می آورند و سپس کار را با انواع قلم های آجدار ساخت، ساز و پرداز می کنند.
قلم کاری جنده کاری
ابزار و وسایل قلم زنی
ابزار و وسایل مورد استفاده در قلم زنی به سه نوع تقسیم می شوند.
1- آماده سازی
ظرف قیر، انبر، کفش مخصوص، دستکش، مساک، منبع حرارتی ذوب قیر، هسوم(قطعه چوبی برای مخلوط کردن قیر مذاب و گچ) از جمله ابزار و وسایل آماده سازی در قلم زنی هستند.
2- ابزار و وسایل قلم زنی
انواع قلم های ساخت و ساز (آج دار، برش و پرداز) چکش مخصوص، پرگار فلزی، کیسه ی گرده، تسمه چرمی، میز کار یا کنده ی بزرگ چوبی و مشعل.
3 – پرداخت
از ابزار و وسایل پرداخت می توان به دستگاه پولیش (فرچه ای، نمدی) سنباده و سوهان اشاره کرد.
مواد و مصالح تزیین اشیای فلزی
فلزات چکش خوار( مس، برنج، طلا، نقره و …)، گچ، قیر، دوده، اسید، روغن، چسب کاغذی، نفت، مقوا، کاغذ پوستی از جمله مواد و مصالحی هستند که در تزیین آثار هنری فلزی مورد استفاده قرار می گیرند.
2- مشبک کاری
برش دادن نقش و زمینه و ایجاد شبکه روی اشیای فلزی را مشبک کاری می گویند.
در روش مشبک کاری از انواع قلم های تیز بُر، چکش و اره مویی و … استفاده می شود.
انواع قندیل های فلزی، لاله، شمعدان، عود سوز و … از جمله اشیاء و آثار هنری هستند که از روش مشبک کاری در تزیین آنها استفاده می شود.
مشبک کردن ظروف فلزی
3- کوفتگری
ایجاد نقوش، خطوط و آریه ها با کوبیدن مفتول ( از جنس طلا، نقره، برنج، مس و …) بر سطح اشیای فلزی را کوفتگری می گویند.
ایجاد تضاد رنگی بین فلزات مات و براق یا سیاه و سفید از جمله ویژگی بارز روش کوفتگری در تزیین اشیای فلزی است.
مفتول کوبی، ورق کوبی، طلا کوبی، نقره کوبی، فیروزه کوبی و … از جمله شیوه های گوناگون کوفتگری می باشد.
مجسمه های فلزی کوفتگری