آب ، خاک و آتش سه عنصر اصلی در طبیعت به شمار می روند . انسان با ترکیب عناصر آتش ، آب و خاک ، و استفاده از فناوری ، توانسته است به دستاوردهایی برسد که نیاز های گوناگون خود را بر طرف کند . صنایع دستی سفالی از جمله این موارد به شمار می روند که هنرمندان در هر عصر با خلق آنها به بر طرف کردن انواع نیاز های جامعه کمک کرده اند . آثار هنری از جنس سفال نه تنها در امور روزمره کاربرد دارند بلکه به محیط اطراف زندگی جلوه و نمایی خاصی می بخشند و روح و هویت را به آن جا هدیه می دهند.
صنایع دستی سفالی
اشیای کاربردی و تزیینی سفالی
گلدان و کاسه سفالی
به آثار و دستاوردهای که با شکل دهی به گل ، ایجاد اشکال و نقوش متنوع روی آن و پخت در کوره ایجاد می شوند را آثار هنری سفالی یا صنایع دستی سفالی می گویند.
( رنگ قرمز موجود در برخی سفال ها نشانه وجود مقادیر اکسید آهن در آنها است)
این در حالی است که اصطلاح سرامیک به همه آثار هنری و صنایع دستی که از مواد کانی و معدنی غیر فلزی ایجاد و در کوره پخت می شود به کار می رود. پس آثار سفالی، چینی و حتی شیشه ای نیزجزء مجموعه بزرگ سرامیک ها قرار می گیرند.
سلیس ماده اصلی و پایه همه محصولات سرامیکی می باشد. هر چقدر میزان سیلیس در موارد اولیه افزایش یابد جنس بدنه محصول متراکم، محکم و شفاف تر می شود و از ایجاد سوراخ های ریز در بدنه کار جلوگیری می کند.
سفالگری حرفه ای است که با بهره مندی از آن می توان آثار هنری سفالی و سرامیکی را خلق و تولید کرد.
هنر سفالگری از قدیمی ترین مهارت هایی است که انسان توانسته با کمک آن نیازهای خود را تأمین کند . مطالعات و تحقیقات باستان شناسی نشان می دهد که اختراع سفالگری در کشور ایران صورت گرفته است.
با ساخت چرخ سفالگری در هزاره چهارم قبل از میلاد تغییرات و تحویل دیگری در این حرفه ایجاد شد که تهیه لعاب و تزیین ظروف را می توان نمونه ای از آن در نظر گرفت.
کاربردهای صنایع دستی سفالی
یک ظرف سفالی فتیله ای
به طور کلی آثار هنری سفالی به دو نوع یعنی ظروف و مصالح ساختمانی تقسیم می شوند.
کتیبه های برجسته، انواع پیکره، وسایل روشنایی، انواع آجر و انواع کاشی هایی چون تک رنگ، هفت رنگ، معرق، زرین فام و … از مصالح ساختمانی هستند که در آنها از سفال استفاده می شود .
انواع روش های ساخت و شکل دهی
1- شکل دهی با دست
1-1- خمیرگل را خوب ورز می دهند تا به یکنواختی برسد.
2-1- با روش های چون ورقه ای، فتیله ای و فشاری با دست یا ابزاری معمولی ، خمیر را شگل می دهند .
3-1- با یک اسفنج خیس سطوح کار را یکنواخت و صاف می کنند.
4-1- انواع روش های تزیین ( نقش بریده، نقش افزوده و نقش کنده ) را روی بدنه خام اجرا می کنند.
5-1- بعد از اتمام کار و بررسی نهایی آن را در آفتاب قرار می دهند تا خشک شود.
6-1- بعد از خشک شدن زیر آفتاب آن را در کوره با درجه حرارت مناسب قرار می دهند تا بپزد.
2- شکل دهی با چرخ سفالگری
1-2- با توجه به ایده ساخت اثر هنری از جنس سفال مقداری مناسبی از گل را ورز می دهند تا به شکل مخروط در بیاید. ( به این مخروط چانه می گویند)
ظرف سفالی ساخته شده با چرخ سفالگری
2-2- چانه ( گل مخروطی) را به آرامی به مرکز صفحه ی چرخ سفالگری می کوبند تا در جای خود محکم قرار بگیرد( صفحه چرخ سفالگری را قبلاً باید مرطوب کرد.)
3-2- به آرامی چرخ را به حرکت در می آورند و با دستان خیس خمیرگل را در صفحه ی چرخ هم مرکز می کنند.
4-2- با فشار دادن دست و انگشتان ، حفره ای در مخروط گل ایجاد می کنند .
5-2- با کمک دست و ابزار مخصوص لبه ها و دیواره های اثر به وجود آمده را شگل می دهند.
6-2- بعد از اتمام کار ، اثر به وجود آمده را با یک سیم از صفحه چرخ سفالگری جدا می کنند .
7-2- اثر را برداشته و در محل مناسبی قرار می دهند تا خشک شود.
8-2- در صورت لزوم قسمت های چون دسته ها را به بدنه اصلی کار متصل می کنند.
9-2- پس از خشک شدن ، آن را در کوره قرار می دهند تا پخته شود.
3- شکل دهی با قالب
این روش برای ساخت آثار هنری مشابه و بالا رفتن تولید آن ها مورد استفاده قرار می گیرد.
مراحل این روش به شرح زیر است.
ساخت ظروف سفالی با قالب
1-3- اثر هنری مورد نظر را با جزئیات کامل می سازند.
2-3- مانند شئی ساخته شده یک قالب تهیه می شود.
3-3- بعد از آماده ساختن قالب ، خمیر گل یا دوغاب را در داخل آن می ریزند.
4-3- بعد از این که خمیر در قالب شکل گرفت آن را بدون تغییر خارج می کنند.
5-3- اثر خارج شده از قالب را خشک می کنند و آن را در کوره قرار می دهند.
توجه : گاهی برای ساخت برخی از آثار هنری سفالی از چند روش ساخت استفاده می شود که به آن روش شکل دهی تلفیقی می گویند.
انواع روش های تزیین
تزیین در آثار هنری سفالی به دو صورت است .
1- تزیین بدنه پیش از پخت
2- تزیین بدنه پس از پخت
1- تزیین بدنه پیش از پخت آثار هنری سفالی
تزیین سفال به روش نقش بریده
سفال نقش کنده کاری شده
1-1- شیوه نقش کنده
در این شیوه با استفاده از ابزاری خاص خطوط و نقوشی را به صورت لایه ایجاد کرده و به وسیله ی خراش روی بدنه خام اثر کنده کاری می کنند.
2-1- شیوه ی نقش افزوده
وقتی که اثر اصلی خشک شد ، تکه های گل را با طرح های دلخواه و زیبا به بدنه خام اضافه می کنند.
3-1- شیوه نقش بریده
قسمت های از بدنه اثر سفالی با هدف ایجاد نقش های روی آن ، بریده می شود و حفره های مشبک روی بدنه آن ایجاد می گردد . دقت داشته باشید بدنه باید خشک یا نیمه خشک باشد.
4-1- روش نقش فشرده
در این روش با فشردن مهر یا اشیاء مشابه بر بدنه گلی نقش ایجاد می شود .
ظرف سفالی نقش افزده
2- تزیین بدنه پس از پخت (لعاب کاری)
یکی از روش های تزیین آثار هنری سفالی ، استفاده از لعاب می باشد . لعاب باعث زیبایی ، افزایش مقاومت، حفظ تزیینات و عدم نفوذ مایعات می شود.
شفاف یا ترانسپارنت ، کدر یا اُپک ، مات یا کریستالی از انواع لعاب ها به شمار می روند که می توان به آنها اشاره کرد .
انواع روش های تزیین با استفاده از لعاب .
1-2 . یکرنگ
لعاب کاری که تمام بدنه ی سفال را با یک رنگ پوشش می دهند را تززین یکرنگ می گویند .
2-2. تزیین زیررنگی
در این روش ابتدا به وسیله قلم مو، ابزارهای دیگر و لعاب های رنگی نقوش و نگاره های را ایجاد می کنند و بعد تمام سطح بندی را با لعابی شفاف پوشش می دهند.
3-2. رو رنگی
وسایل سفالی که بدنه لعاب کاری دارند را دوباره با لعاب های رنگی نقاشی کرده و برای بار سوم در کوره قرار می دهند .
تزیین یک رنگ سفال
4-2. هفت رنگ
در این روش هنرمند نقش ها و طرح های اطراف بدنه اصلی کار را با رنگ سیاه قلم گیری می کند و سپس با لعاب های متفاوت داخل آن را رنگ آمیزی کرده و در کوره قرار می دهد.
ابزار و وسایل ساخت آثار هنری سفالی
1- ابزار خاک و گل
2- ابزار شکل دهی بدنه
3- وسایل تزیین
4- تجهیرات پخت
1- ابزار خاک و گل
سطل ، کاردک، بیلچه، گونی، پتک، میزکار، صفحه ی چوبی، لیسه، ظروف پلاستیکی، الک و ورقه نایلونی و … از ابزاری هستند که برای آماده کردن خاک و گل استفاده می شوند .
2- ابزار شکل دهی بدنه
میزکار، تراش دهنده ها، ورقه های فلزی شکل دهنده، کاردک، اسفنج، سوزن یا درفش، چرخ سفالگری، مفتول سیمی، وردنه و ورقه یا کیسه ی نایلون از جمله ابزار و وسایلی هستند که برای شکل دهی به بدنه آثار هنری سفالی مورد استفاده قرار می گیرند.
تزیین زیر رنگی سفال
3- وسایل تزیین
در تزیین بدنه آثار هنری سفالی از وسایل و ابزاری چون ابزار بردارنده (کاهنده) صفحه گردان رومیزی، تراش دهنده، برش دهنده، اسفنج، کاسه، قلم مو، رنگ پاش ، تخته شاسی، مداد و پرگار، خط کش و … استفاده می شود.
4- تجهیزات پخت
برای پخت بدنه های سفالی از وسایل و تجهیزاتی چون وسایل کمکی نسوز، کوره، دستکش، خشک کن، ماسک و انبر استفاده می شود.
مواد و مصالح در ساخت آثار هنری سفالی
از مواد اولیه برای ساخت صنایع دستی سفالی می توان به انواع خاک رس، لعاب، آب، چسب گیاهی مانند کتیرا و رنگینه های معدنی اشاره کرد .
1- خاک رس
مهمترین، اولین و در دسترس ترین ماده برای خلق و تولید محصولات سفالی، خاک رس مرغوب است.
خاک رس با قابلیت داشتن موارد آلی ، ذارتی دارد که به راحتی با آب تطبیق پیدا می کند و با خمیری شدن خاصیت شکل پذیری درآن پیدا می شود .
2- لعاب
به لایه شیشه ای که روی سطح بدنه را می پوشاند لعاب می گویند. هنرمند برای ایجاد سطحی لعاب دار ، بدنه را به دوغاب سیلس آغشته می کنند . سپس دوباره آن را داخل کوره قرار می دهند.
لعاب از مجموعه ترکیبات شیمیایی، اکسیدهای کمک ذوب و سیلیس تشکیل می شود. این مواد در برابر درجه حرارت بالای کوره مقاوم هستند. در درون کوره با تغییر شکل پیوند مولکولی سیلیس، لایه ای شیشه ای روی سطح بدنه سرامیکی تشکیل می شود.
3- آب
آب اصلی ترین ماده برای آماده کردن دوغاب و خمیر گل به شمار می رود . همچنین از آب برای تنظیم میزان غلظت ترکیبات لعاب و کتیرا استفاده می شود . در مرحله خشک شدن و پخت ، آب موجود در گل و لعاب از اثر هنری خارج می شود .
4- چسب
برای نقاشی با لعاب کاری و ایجاد رنگینه های معدنی، چسب های آلی به مواد لعاب اضافه می شوند . این چسب های باعث روانی لعاب و همچنین ایجاد اتصال در بدنه کار می شوند . مرحله پخت ، چسب به کار رفته سوخته می شود و از روی سطح بدنه خارج می گردد .
تزیین هفت رنگ سفال
مراحل ساخت گل
خاک را الک کرده تا ناخالصی ها آن جدا شود.
آب و خاک را در درون حوضچه یا ظرفی بزرگی مخلوط می کنند. این کار باعث ته نشین شدن مواد سنگین می شود و مواد ناخالص سبک روی آب قرار می گیرند.
نا خالصی های موجود در سطح آب را جدا کرده و دوغاب باقی مانده را به حوضچه ی دیگر انتقال می دهند.
دوغاب را چند روز نگه داری می کنند تا مقداری از آب آن تبخیر شود.
سپس با یک چوب بزرگ خمیر های موجود در حوضچه را مانند بلوکه تقسیم بندی می کنند.
بعد از بلوکه بندی آنها را به کارگاه انتقال می دهند و درون نایلون و گونی قرار می دهند.