آب ، خاک و آتش سه عنصر اصلی در طبیعت به شمار می روند که بشر با تکیه به استعداد های ذاتی خود توانسته از هر کدام از آنها به صورت مجزا استفاده کند . همچنین انسان با ترکیب عناصر یاد شده (آتش ، آب ، خاک ) و استفاده از فناوری های هر دوره از زندگی خود توانسته است به دستاوردهای برسد که نیاز های گونگون خود را بر طرف کند . صنایع دستی سفالی از جمله این موارد به شمار می روند که هنرمندان در هر عصر با خلق آنها به بر طرف کردن انواع نیاز های جامعه کمک کرده اند . آثار هنری از جنس سفال نه تنها در امور روزمره آدمی کاربرد دارند بلکه به محیط اطراف زندگی جلوه و نمایی خاص بخشیده و روح و هویت را به آن هدیه می دهد.
صنایع دستی سفالی
به آثار و دستاوردهای که با شکل دهی به گل ، ایجاد اشکال و نقوش متنوع روی آن و پخت در کوره ایجاد می شوند را آثار هنری سفالی یا صنایع دستی سفالی می گویند.
سفال واژه ای است که به آثار هنری و صنایع دستی که صرفاً با گل به دست آمده از خاک رس خلق می شوند منصوب می گردد.( رنگ قرمز موجود در برخی سفال ها نشانه وجود مقادیر اکسید آهن در آنها است)
این در حالی است که اصطلاح سرامیک به همه آثار هنری و صنایع دستی که از مواد کانی و معدنی غیر فلزی ایجاد و در کوره پخت می شود به کار می رود. پس آثار سفالی، چینی و حتی شیشه ای نیزجزء مجموعه بزرگ سرامیک ها قرار می گیرند.
سلیس ماده اصلی و پایه همه محصولات سرامیکی می باشد. هر چقدر میزان سیلیس در موارد اولیه افزایش یابد جنس بدنه محصول متراکم، محکم و شفاف تر می شود و از ایجاد سوراخ های ریز در بدنه کار جلوگیری می کند.
سفالگری حرفه ای است که با بهره مندی از آن می توان آثار هنری سفالی و سرامیکی را خلق و تولید کرد.
این هنر از قدیمی ترین روش هایی است که بشر توانسته به کمک آن نیازهای خود را تأمین سازد.
طبق مطالعات و تحقیقات باستان شناسی مشخص شده است که سرزمین ایران زادگاه اصلی هنر سفالگری است.
با ساخت چرخ سفالگری در هزاره چهارم قبل از میلاد تغییرات و تحویل دیگری در این حرفه ایجاد شد که تهیه لعاب و تزیین ظروف را می توان نمونه ای از آن در نظر گرفت.
کاربردهای صنایع دستی سفالی
به طور کلی آثار هنری سفالی به دو نوع یعنی ظروف و مصالح ساختمانی تقسیم می شوند.
از مصالح ساختمانی که در آن از سفال استفاده شده نیز می توان به کتیبه های برجسته، انواع پیکره، وسایل روشنایی، انواع آجر و کاشی های متنوع چون تک رنگ، هفت رنگ، معرق، زرین فام اشاره کرد.
انواع روش های ساخت و شکل دهی آثار هنری سفالی
1- شکل دهی با دست
1-1- خمیرگل را خوب ورز می دهند تا به یکنواختی برسد.
2-1- خمیر آماده شده را با روش های چون ورقه ای، فتیله ای و فشاری با دست یا ابزاری معمولی شکل می دهند.
3-1- با یک اسفنج خیس سطوح کار را یکنواخت و صاف می کنند.
4-1- انواع روش های تزیین ( نقش بریده، نقش افزوده و نقش کنده ) را روی بدنه خام اجرا می کنند.
5-1- اثر خلق شده را بررسی نهایی کرده و در آفتاب قرار می دهند تا خشک شود.
6-1- بعد از خشک شدن زیر آفتاب آن را در کوره با درجه حرارت مناسب قرار می دهند تا بپزد.
2- شکل دهی با چرخ سفالگری
1-2- با توجه به ایده ساخت اثر هنری از جنس سفال مقداری مناسبی از گل را ورز می دهند تا به شکل مخروط در بیاید. ( به این مخروط چانه می گویند)
2-2- چانه ( گل مخروطی) را به آرامی به مرکز صفحه ی چرخ سفالگری می کوبند تا در جای خود محکم قرار بگیرد( صفحه چرخ سفالگری را قبلاً باید مرطوب کرد.)
3-2- به آرامی چرخ را به حرکت در می آورند و با دستان خیس خمیرگل را در صفحه ی چرخ هم مرکز می کنند.
4-2- با فشار دادن کف یک دست و انگشتان دست دیگر حفره ای در مخروط گل ایجاد می شود.
5-2- با کمک دست و ابزار مخصوص لبه ها و دیواره های اثر به وجود آمده را شگل می دهند.
6-2- بعد از اتمام کار اثر به وجود آمده را با یک سیم از صفحه چرخ سفالگری جدا می کنند .
7-2- اثر را برداشته و در محل مناسبی قرار می دهند تا خشک شود.
8-2- در صورت لزوم قسمت های چون دسته ها را به بدنه اصلی کار متصل می کنند.
9-2- پس از خشک شدن کامل اثر آن را در کوره قرار می دهند تا پخته شود.
3- شکل دهی با قالب
این روش برای ساخت آثار هنری مشابه و بالا رفتن تولید آن ها مورد استفاده قرار می گیرد.
مراحل این روش به شرح زیر است.
1-3- اثر هنری مورد نظر را با جزئیات کامل می سازند.
2-3- مانند شئی ساخته شده یک قالب تهیه می شود.
3-3- بعد از آماده سازی قالب خمیر گل یا دوغاب را در داخل آن می ریزند.
4-3- بعد از این که خمیر در قالب شکل گرفت آن را بدون تغییر خارج می کنند.
5-3- اثر خارج شده از قالب را خشک می کنند و آن را در کوره قرار می دهند.
توجه : گاهی برای ساخت برخی از آثار هنری سفالی از چند روش ساخت استفاده می شود که به آن روش شکل دهی تلفیقی می گویند.
انواع روش های تزیین آثار هنری سفالی
تزیین در آثار هنری سفالی به دو صورت است .
1- تزیین بدنه پیش از پخت
2- تزیین بدنه پس از پخت
1- تزیین بدنه پیش از پخت آثار هنری سفالی
1-1- شیوه نقش کنده
در این شیوه با استفاده از ابزاری خاص خطوط و نقوشی را به صورت لایه ایجاد کرده و به وسیله ی خراش روی بدنه خام اثر کنده کاری می کنند.
2-1- شیوه ی نقش افزوده
وقتی که اثر اصلی خشک شده تکه های گل را با طرح های دادخواه و زیبا به بدنه خام اضافه می کنند.
3-1- شیوه نقش بریده
قسمت های از بدنه اثر سفالی با هدف ایجاد نقش های روی آن ، بریده می شود و حفره های مشبک روی بدنه آن ایجاد می گردد . دقت داشته باشید بدنه باید خشک یا نیمه خشک باشد.
4-1- شیوه نقش فشرده
در این روش اشیاء یا مهرهای را به بدنه گلی خشک شده قرار داده و آن را فشار می دهند تا اثر آن روی بدنه اصلی باقی بماند.
2- تزیین بدنه پس از پخت (لعاب کاری)
لعاب کاری فرآیندی است برای تزیین آثار هنری سفالی که در کوره پخته شده اند. لعاب کاری صنایع دستی سفالی نه تنها باعث زیبایی بلکه موجب افزایش مقاومت، حفظ تزیینات به کار رفته و غیر قابل نفوذ بودن در برابر مایعات می شود.
لعاب شفاف یا ترانسپارنت ، لعاب کدر یا اُپک ، لعاب مات یا کریستالی از انواع لعاب ها به شمار می روند که می توان به آنها اشاره کرد .
انواع روش های تزیین بدنه آثار سفالی یا لعاب کاری در زیر معرفی شده است .
1-2 . یکرنگ
تمام بدنه داخلی و خارجی اثر هنری با یک رنگ و به صورت یکدست پوشیده می شود.
2-2. تزیین زیررنگی
در این روش ابتدا به وسیله قلم مو، ابزارهای دیگر و لعاب های رنگی نقوش و نگاره های را ایجاد می کنند و بعد تمام سطح بندی را با لعابی شفاف پوشش می دهند.
3-2. رو رنگی
آثار هنری سفالی که بدنه لعاب کاری شده دارند را دوباره با لعاب های رنگی نقاشی می کنند و برای بار سوم در کوره قرار می دهند.
4-2. هفت رنگ
در این روش هنرمند نقش ها و طرح های اطراف بدنه اصلی کار را با رنگ سیاه قلم گیری می کند و سپس با لعاب های متفاوت داخل آن را رنگ آمیزی کرده و در کوره قرار می دهد.
ابزار و وسایل ساخت آثار هنری سفالی
1- ابزار و وسایل آماده سازی خاک و گل
2- ابزار شکل دهی بدنه
3- وسایل تزیین
4- تجهیرات پخت
1- ابزار و وسایل آماده سازی خاک و گل
سطل ، کاردک، بیلچه، گونی، پتک، میزکار، صفحه ی چوبی، لیسه، ظروف پلاستیکی، الک و ورقه نایلونی از جمله وسایل آماده سازی خاک و گل هستند.
2- ابزار شکل دهی بدنه
میزکار، تراش دهنده ها، ورقه های فلزی شکل دهنده، کاردک، اسفنج، سوزن یا درفش، چرخ سفالگری، مفتول سیمی، وردنه و ورقه یا کیسه ی نایلون از جمله ابزار و وسایلی هستند که برای شکل دهی به بدنه آثار هنری سفالی مورد استفاده قرار می گیرند.
3- وسایل تزیین
در تزیین بدنه آثار هنری سفالی از وسایل و ابزاری چون ابزار بردارنده (کاهنده) صفحه گردان رومیزی، تراش دهنده، برش دهنده، اسفنج، کاسه، قلم مو، رنگ پاش ، تخته شاسی، مداد و پرگار، خط کش و … استفاده می شود.
4- تجهیزات پخت
برای پخت بدنه های سفالی از وسایل و تجهیزاتی چون وسایل کمکی نسوز، کوره، دستکش، خشک کن، ماسک و انبر استفاده می شود.
مواد و مصالح در ساخت آثار هنری سفالی
از مواد اولیه برای ساخت صنایع دستی سفالی می توان به انواع خاک رس، لعاب، آب، چسب گیاهی مانند کتیرا و رنگینه های معدنی اشاره کرد .
1- خاک رس
مهمترین، اولین و در دسترس ترین ماده برای خلق و تولید محصولات سفالی، خاک رس مرغوب است.
خاک رس با قابلیت داشتن موارد آلی ، ذارتی دارد که به راحتی با آب تطبیق پیدا می کند و با خمیری شدن خاصیت شکل پذیری درآن پیدا می شود .
2- لعاب
به لایه شیشه ای که روی سطح بدنه را می پوشاند لعاب می گویند. هنرمندان برای ایجاد لعاب در سطح کار ، بدنه را به دوغاب سیلس آغشته کرده و آن را دوباره داخل کوره قرار می دهند.
لعاب از مجموعه ترکیبات شیمیایی، اکسیدهای کمک ذوب و سیلیس تشکیل می شود. این مواد در برابر درجه حرارت بالای کوره مقاوم هستند. در درون کوره با تغییر شکل پیوند مولکولی سیلیس، لایه ای شیشه ای روی سطح بدنه سرامیکی تشکیل می شود.
3- آب
اصلی ترین ماده برای آماده کردن دوغاب و خمیر گل، آب می باشد. همچنین از آب برای تنظیم میزان غلظت ترکیبات لعاب و کتیرا استفاده می شود . آب موجود در گل و لعاب هنگام خشک شدن و پختن بدنه از اثر هنری خارج می شود.
4- چسب
برای نقاشی با لعاب کاری و ایجاد رنگینه های معدنی، چسب های آلی به مواد لعاب اضافه می شوند . این چسب های باعث روانی لعاب و اتصال به بدنه کار شده و در مراحل اولیه پخت، سوخته و از روی سطح بدنه خارج می شود.
فرایند آماده سازی گل
خاک را الک کرده تا ناخالصی ها آن جدا شود.
آب و خاک را در درون حوضچه یا ظرفی بزرگی مخلوط می کنند. این کار باعث ته نشین شدن مواد سنگین شده و مواد ناخالص نیز که سبک هستند روی آب قرار می گیرند.
نا خالصی های موجود در سطح آب را جدا کرده و دوغاب باقی مانده را به حوضچه ی دیگر انتقال می دهند.
دوغاب را چند روز نگه داری می کنند تا مقداری از آب آن تبخیر شود.
سپس با یک چوب بزرگ خمیر های موجود در حوضچه را مانند بلوکه تقسیم بندی می کنند.
بعد از بلوکه بندی آنها را به کارگاه انتقال داده و درون نایلون و گونی قرار می دهند.