انتقال و چاپ نقوش و طراح های گوناگون روی پارچه های متنوع را صنایع دستی پارچه چاپی می گویند. اصطلاحاً به این گونه از صنایع دستی ، چاپ سنتی می گویند. چاپ سنتی بیشتر برای طراحی و نقش و نگار کردن انواع پارچه ها کاربرد دارد و برای این کار از قالب های مخصوص، قلم مو آغشته به رنگ های مختلف یا موم و مهرهای مناسب استفاده می شود. به وسیله ای هنر چاپ سنتی می توان متراژ زیادی پارچه را در زمانی کم رنگ گذاری و نقش اندازی کرد. زمینه ای چاپ های سنتی به صورت مسطح هستند. نقش های چون گیاهی، حیوانی و انسانی از جمله نقوشی هستند که در ساخت پارچه های چاپ سنتی استفاده می شوند.
انواع روش های ساخت صنایع دستی پارچه چاپی
1- چاپ مستقیم (قلم کار)
در این شیوه نقش های را به طور مستقیم با استفاده از انواع قالب و شابلون های مخصوص در رنگ های متنوع روی پارچه ها منتقل می دهند. پارچه هایی با چاپ قلم کاری شده نمونه ای از محصولات و صنایع دستی هستند که با این روش ساخته می شوند. چاپ قلم کاری یا مستقیم آسان ترین و مناسب ترین روش برای ساخت صنایع دستی پارچه چاپی است. در روش قلم کاری طرح و نقش ها را با استفاده از قالب های چوبی مخصوص روی پارچه های کتانی و پنبه ای، چاپ و رنگ گذاری می کنند.
در گذشته ابتدا برای تزیین این پارچه از قلم مو استفاده می کردند ولی به دلیل زمان بر بودند از قالب های چوبی حکاکی شده بهره گرفته اند. به همین دلیل به این شیوه چاپ قلمکاری می گویند. از جمله پارچه های که قابلیت اجرا شیوه ی چاپ قلمکار دارند می توان به پارچه ابریشمی، پنبه ای، کتانی و کرباس اشاره کرد. ساخت انواع رومیزی، سفره، جدا کننده فضا (پاراوان) ، جانماز، سجاده، پرده، کیف، ساک،پوشاک، چراغ رومیزی (آباژور) ، چادر و خیمه بزرگ، کتبیه های ویژه مراسم و … از جمله محصولاتی هستند که به روش چاپ قلم کاری ساخته می شوند. در پارچه های چاپ قلم کاری شده از انواع نقش های حیوانی، گیاهی ( بوته و درخت سرو)، انسانی( سربازان هخامنشی)، اسلیمی، ختایی، مناظر شکار، بازی چوگان، اشعار، آیات خوشنویسی، رویدادهای ملی و مذهبی و … استفاده می شود.
پارچه قلمکاری آبی
وسایل، تجهزیات و ابزار چاپ پارچه ای قلم کار
1- انواع قالب: جنس قالب های قلم کاری از چوب زالزالک و گلابی می باشد. با توجه به طرح مورد نظر ، قالب های با برجستگی های متفاوتی ساخته می شود.
2- میز کار: برای اینکه در زمان قالب زنی طرح سالم روی پارچه چاپ شود به میز و تخته ای صاف و بزرگ نیاز است که پارچه را روی آن پهن کنند.
3: روتخته : به پارچه ای که روی میز کار پهن و کشیده می شوند را روتخته می گویند.
4- هاون: ابزاری که برای نرم کردن و سابیدن رنگ دانه های گیاهی و معدنی استفاده می شود.
5- پاتیل: ظرفی از جنس مس و استیل است که شکلی نیمکره دارد. این ظرف در برابر حرارت مقاوم است و روی منبع حرارتی قرا رمی گیرند.
6- تغار: ظروفی که برای ترکیب و نگهداری رنگ ها و همچنین رنگرزی پارچه استفاده می شود را تغار می گویند.
7- قدح: به کاسه ی سفالی که رنگ آماده شده را جهت نقش زنی درون آن می ریزند قدح می گویند.
8- لاک: ظرف چوبی و مسی که برای آبگیری پارچه ها می توان از آن بهره برد.
9- پیچک: چوب های که برای آبگیری پارچه مورد استفاده قرار می گیرد.
10- شال گوشه بندی: پارچه ای نمدی که آن را روی سطح رنگ درون ظرف قدح می کشند.
11- بندگیر: پارچه ای ضخیم و مقاوم در برابر نفوذ مایعات است. از آن برای جلوگیری از چاپ ها قسمت های نقش زنی بهره می گیرند.
12- لیف: الیافی از جنس پنبه است که برای پاک کردن قالب به کار گرفته می شوند.
13: ضربه گیر دست: برای جلوگیری از ورود آسیب به دست در هنگام ضربه زدن به قالب از پرچه ای ضخیم استفاده می کنند و آن را در دو کف و مچ دست می پیچانند.
مواد و مصالح چاپ قلم کاری پارچه
انواع پارچه های از جنس (پنبه و کتان)، روغن های (گلیسیرین، کنجد و کرچک) ، چسب های (کتیرا و شیره ی انگور)، مواد معدنی (جوهر گوگرد، زاج، اکسید آهن، خاک رس)، رنگ های گیاهی چون (روناس، اسپرک، پوست انار، زردچوبه، وسمه و … ) از جمله مصالح و موادی هستند که در چاپ سنتی پارچه های قلم کاری مورد استفاده قرار می گیرند.
پارچه قلمکاری با نقوش اسلیمی و ختایی
فرایند ساخت پارچه های با چاپ سنتی قلم کاری شده
1- آماده سازی قالب ها: با توجه به طرح و نقش های مدنظر قالب های به دست هنرمندان منبت کاری آماده می شود.
2- تهیه رنگ: برای داشتن غلظت مناسب، نفوذ بهتر در پارچه، پخش شدن رگ نقوش از پودرهای رنگزا و روغن کرچک و کتیرا استفاده می کنند. این مواد باید درون ظروف مخصوص (تغار و قدح) مخلوط شود. سپس پارچه ی نمدی را با رنگ به دست آمده آغشته می کنند.
3- آماده سازی پارچه: اطراف پارچه انتخاب شده را حاشیه دوزی و ریشه تابی می کنند. آماده سازی پارچه در سه مرحله که به آن (گازُری ) می گویند انجام می شود.
گازُری
آهارگیری: به مدت چند روز پارچه را به صورت ثابت در آب روان قرار می دهند. این کار باعث بالا رفتن قدرت جذب رنگ در پارچه و گرفته شدن مواد زائد آن می شود. اصطلاحاً در این مرحله پارچه (آبخور) می شود.
سفید کاری: بعد از شست وشوی پارچه های کتانی و پنبه ای آن را زیر نور خورشید پهن می کنند و مرتب روی آن آب می پاشند. این عمل باعث سفید شدن پارچه می شود.
دندانه کردن: پارچه در محلول زاج سفید قرار داده می شود. سپس آن را با پوست انار رنگ کرده تا پارچه به رنگ زرد مایل به کرم دربیاید. بعد آب پارچه را می گیرند و آن را خشک می کنند. این کار به افزایش قدرت رنگ و ثابت ماندن رنگ پارچه کمک می کند.
4- پارچه آماده شده را روی میز کار کاملاً صاف و یکنواخت پهن می کنند.
5- قالب را به محلول یا پارچه رنگی آغشته کرده و آن را روی پارچه قرار می دهند و با وارد کردن ضربات دست به پشت قالب طرح و نقش را به پارچه انتقال می دهند.
6- پارچه را در آب روان شست وشوی می دهند تا رنگ های اضافی خارج شود.
7- پارچه را در برابر نور خورشید خشک می کنند. سپس آن را در ظرف مخصوص پاتیل قرارداده و با ترکیب آب، پودر پوست انار و جوهر روناس می جوشانند. این عمل باعث نفوذ محلول به تمام بافت پارچه می شود. اصطلاحاً به این کار (ورکش کردن) می گویند.
روش چاپ مستقیم پارچه قلمکاری
2- چاپ غیر مستقیم
در این گونه از صنایع دستی پارچه چاپی ، طرح و نقوش رنگی به صورت غیرمستقیم روی پارچه ایجاد می شود. چاپ پارچه به روش غیرمستقیم به دو شیوه قابل اجرا است:
1-2 چاپ برداشت
در شیوه برداشت اول با مواد رنگ برنده (آب اکسیژنه، آب ژاول) جای طرح و نقش ها را روی پارچه های رنگی سفید می کنند. سپس در مراحل بعدی رنگ دیگری را جایگزین می کنند.
2-2- چاپ مقاوم
در چاپ به صورت مقاوم، نقش ها یا زمینه کار را با موادی که در برابر رنگ نفوذ ناپذیر می پوشانند. این عمل باعث جلوگیری از جذب رنگ در زمان رنگرزی می شود.
از نمونه های روش چاپ مقاوم پارچه می توان به چاپ کلاقه ای نام برد.
1-2-2- چاپ کلاقه ای (باتیک)
یک روسری با چاپ کلاقه ای
رنگرزی و چاپ غیرمستقیم نقوش و طرح ها جهت تزیین انواع پارچه های ابریشمی و دیگر الیاف ظریف و نازک را چاپ کلاقه ای می گویند. این نوع چاپ که به باتیک هم معروف است با استفاده از ابزاری چون انواع مهر، قلم مو، تیان و ماده مقاوم قابل اجرا می باشد.در کشور ایران برای چاپ کلاقه ای به جای ماده مقاوم از ضمغ، موم، پارافین، پیه و سقز استفاده می شود.
تزیین و تهیه انواع پوشاک مانند لباس، روسری، سربند، شال کمر، کیف، دیوارک های جدا کننده ( پاراوان)، چراغ رومیزی (آباژور)، بازبزن، تابلوهای دیواری، پشتی (کوسن)، روتختی، رومیزی و … از جمله کاربردهای چاپ کلاقه ای می باشد که می توان به آن اشاره کرد. کلاقه نوعی از چاپ روی پارچه است که قابل اجرا روی سطوح پارچه های ظریف می باشد. با این نوع چاپ می توان انواع نقوش تجریدی و انتزاعی را در رنگ های مختلف ایجاد کرد.
شیوه های چاپ کلاقه به دو روش یعنی مهری و بدون مهر (آزاد) صورت می گیرد.
چاپ مهری
در این نوع چاپ از مهرهای مخصوصی جهت ایجاد طرح و نقش های رنگی روی سطح پارچه استفاده می شود.
فرایند چاپ به روش مهری:
1- ماده ی مقاوم را مذاب می کنند و جهت گرم نگه داشتن آن روی منبع حرارتی قرار می دهند.
2- از پارچه های دندانه شده استفاده می شود و آن ها را روی توری می دوزند. سپس آن را بر پارچه ی ضخیمی که روی میز کار کشیده شده است پهن و اتو می کنند.
3- مهر مخصوص که طرح مورد نظر را دارا می باشد در درون ماده ی مذاب قرار می دهند و مهرزنی را شروع می کنند.
4- نقش های که قرار است با رنگ روشن روی پارچه باقی بمانند با ماده مقاوم و مهر نقش اندازی می شوند.
5- پارچه مهر زده شده را در داخل یک ظرف حاوی محلول زاج سفید قرار می دهند. به این مرحله تثبیت می گویند.
6- بعد از اینکه پارچه خشک شد آن را درون رنگ تیره ی می گذارند. سپس برای بار دوم پارچه را به درون محلول زاج سفید فرو می برند و خشک می کنند.
7- پارچه را ما بین دو کاغذ قرار می دهند و با اتو با آن حرارت وارد می کنند تا ماده ی مقاوم مذاب شود. همچنین می توان از دستگاه های غلتک داغ استفاده شود تا تمام اثرات ماده مقاوم پاک شود. به این مرحله باتیک گیری یا پارافین گیری می گویند.
8- جهت جدا شدن مواد چوبی باقی مانده پارچه را چند مرتبه در بنزین قرار می دهند.
9- در اتمام کار پارچه را با آب و صابون می شویند و آن را خشک می کنند.
چاپ کلاقه ای مهری
چاپ بدون مهر (آزاد)
در چاپ آزاد یا بدون مهر از دو روش استفاده می شود .
تا و گره خورد یا پیچان.
1- جهت صاف شدن پارچه از چین و چروک ها آن را بعد از آهارگیری و دندانه کردن اُتو می کنند.
2- پارچه به روش مختلف جمع می شود و به نخ های غیر رنگ پذیر و یا نخ های که به ماده مقاوم آغشته شده اند محکم بسته می شوند. برای جمع کردن پارچه می توان از شیوه های تا کردن، گره زن ، کوک زدن و پیچاندن نخ استفاده کرد.
3- قسمت های مختلف را با رنگ مورد نظر آغشته می کنند تا کار رنگرزی به اتمام برسد . باید توجه داشت که بعد از خشک شدن کامل پارچه می توان نخ را باز کرد.
پارچه های با چاپ کلاقه ای
تار عنکبوتی یا روش موم و ترک
در این شیوه ابتدا پارچه را آهارگیری کرده و سپس بعد از دندانه کردن آن را اتو می کنند تا قسمت هایی از پارچه را مطابق طرح با ماده ی مقاوم بپوشانند. بعد از این که ماده مقاوم خشک شد، آن را درهم می فشرند. به این مرحله مچاله کردن می گویند. این عمل باعث می شود تا ترک هایی در سطح کار پدید بیاید.
در مرحله ی بعد پارچه را درون پاتیل رنگ قرار می دهند و با یک قلم مو رنگ گذاری می کنند. این کار باعث می شود که رنگ از درون ترک، وارد الیاف پارچه شود و در آن نفوذ کند. در اتمام کار با خشک شدن کامل پارچه، عمل زدودن ماده مقاوم را انجام می دهند.